Chất vấn rác

Núi rác trùng điệp ở Nam Sơn, Sóc Sơn, Hà Nội chờ xử lý ngày một cao “ngất”, gặp mưa sình lầy mùi xú uế ô nhiễm trầm trọng. Đây chỉ là một trong những điểm cuối thu gom rác đang “oằn mình” gách vác công việc môi trường khi mỗi ngày Hà Nội “cõng” thêm 7.000 - 9.000 tấn rác. Không chỉ ở đô thị lớn như Hà Nội mà với các đô thị khác của Việt Nam, chất thải rắn sinh hoạt đô thị đã trở nên nhức nhối hơn bao giờ hết. Thói quen xả rác sinh hoạt đến thu gom, chôn lấp, đốt rác đang đẩy các đô thị tới nguy cơ ô nhiễm cận kề. Gần nhất là cuối năm 2021, đã có hai lần rác thải ở Hà Nội bị ùn ứ do quá tải và sự cố tại các bãi chôn lấp. Mỗi lần xảy ra sự cố nhiều khu vực trong khu dân cư, thậm chí là ngay lòng đường phố trở thành nơi chứa rác bất đắc dĩ.

Mới đây, tại phiên chất vấn của UBTVQH, ĐBQH Nguyễn Anh Trí (TP Hà Nội) và ĐBQH Nguyễn Quang Huân (Bình Dương) chất vấn Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà về giải pháp xử lý, thu gom rác hiệu quả và biện pháp hoàn nguyên những bãi rác hiện có khi vệ sinh môi trường đô thị đang đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt là nước thải và rác thải gây ô nhiễm trầm trọng nguồn nước, đất và phát thải khí nhà kính...

Chất vấn “nóng” lần này hướng vào giải pháp nên nhận được giải trình chung từ Bộ trưởng: Chúng tôi cũng đã cung cấp các cơ sở xử lý chất thải nguy hại có đủ năng lực để xử lý chất thải y tế này trong cả nước để cung cấp cho ngành y tế thời gian qua. Hay luật đã quy định rõ cơ quan quản lý nhà nước, đó là Bộ Tài nguyên Môi trường làm gì, địa phương phải làm gì và hệ thống chính trị và người dân làm gì… Về xử lý chất thải rắn, tới đây sẽ theo hướng thay đổi quan điểm thay vì chôn lấp, không hợp vệ sinh sang việc coi đây là một loại tài nguyên phải tái sử dụng, tái chế có hiệu quả. Năm 2022, Bộ sẽ tổng kết, đánh giá toàn bộ các trung tâm xử lý chất thải, qua đó nắm rõ hơn tình trạng môi trường trên cả nước hiện nay và sẽ công bố những công nghệ phù hợp để các địa phương chủ động lực chọn. Vấn đề cuối cùng theo Bộ trưởng rất quan trọng, đó là trách nhiệm của người dân, các cơ chế chính sách, cơ chế tài chính và phải xã hội hóa được công việc này.

Dẫu sao đây cũng chỉ là màn chất vấn “rác” khởi đầu. Mọi việc dường như đang trong tầm kiểm soát nhưng nỗi lo thực tế lại lớn hơn rất nhiều. Theo các chuyên gia về môi trường thì phương thức xử lý rác thải từ khâu phát sinh đến khâu thu gom, vận chuyển, xử lý… trong thực tế còn tồn tại nhiều bất cập. Quá trình phát triển kinh tế, đô thị hoá diễn ra rất nhanh, khiến cho tỷ lệ lượng rác thải tăng nhanh, (tăng 10-16%/ năm), trong khi điều kiện hạ tầng chưa theo kịp. Ví dụ, về khâu quy hoạch, dự báo để quy hoạch, tập kết, đưa về các điểm trung chuyển ở đô thị không có mái che, mưa gió khiến rác rò rỉ ảnh hưởng đến nguồn nước ngầm hay ô nhiễm không khí… Theo Luật Bảo vệ môi trường 2020, phân loại rác thải theo 3 loại: rác thải có thể tái chế được, rác thải thực thẩm và rác thải để xử lý. Tuy nhiên công tác phân loại chất thải rắn tại nguồn chưa tốt, mới là khuyến khích. Xử lý rác thải hiện nay có trên 70% được xử lý bằng phương thức chôn lấp, trong đó, chỉ có 15% rác thải chôn lấp hợp vệ sinh. 

Giải trình chính sách thì thoáng qua nhưng thực tiễn thì không theo kịp thực tế khi lượng rác thải tăng “vùn vụt” hàng ngày; trong khi lộ trình, trách nhiệm bộ ngành địa phương thực hiện thì rất chậm chạp, vướng mắc ở từng khâu như quy hoạch, công nghệ xử lý, nhà máy đảm bảo tiêu chí, tiêu chuẩn môi trường... vẫn “nằm im” chờ đợi. Và như vậy chỉ tiêu tỷ lệ thu gom và xử lý chất thải rắn sinh hoạt đô thị bảo đảm tiêu chuẩn, quy chuẩn đạt 89% như Nghị quyết  số 32/2001/QH15 của Quốc hội vẫn chỉ nằm trên giấy?

Tỷ lệ 89% thu gom và xử lý chất thải rắn sinh hoạt đô thị đảm bảo tiêu chuẩn, quy chuẩn là chỉ tiêu chủ yếu thứ 14 trong Nghị quyết 32 của Quốc hội về kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội năm 2022. Đây là con số được các cơ quan chức năng tham mưu, nghiên cứu để Chính phủ trình Quốc hội quyết định; là con số lượng hóa để thực hiện và giám sát thực hiện. Con số này chưa được đề cập trong chất vấn tại UBTVQH lần này nhưng là điều “cảnh báo” trực tiếp cơ quan quản lý tài nguyên môi trường từ trung ương tới địa phương về vấn đề triển khai thực hiện nghị quyết của Quốc hội, tính khả thi khi thực hiện chỉ tiêu được Quốc hội quyết định. Và rõ ràng các cấp còn “mơ màng” về trách nhiệm và lúng túng biện pháp thực hiện mà các cơ quan của Quốc hội cần vào cuộc giám sát. 

Cho đến nay, khi hỏi đến quy chuẩn, tiêu chuẩn thu gom, xử lý chất thải rắn sinh hoạt đô thị theo nghị quyết của Quốc hội đề ra thì nhà quản lý cho rằng “đang xây dựng” và hoàn thiện. Vấn đề thực thi nghị quyết của Quốc hội không chỉ nằm ở bộ chuyên ngành mà còn ở mỗi địa phương thực thi như thế nào? Sẽ rất khó đánh giá con số tổng hợp báo cáo từng địa phương thực chất nếu chưa có tiêu chuẩn, quy chuẩn thu gom xử lý chất thải rắn sinh hoạt đô thị. Nếu ngành Tài nguyên, môi trường không có hướng dẫn, kiểm tra kịp thời và con số tổng hợp báo cáo trình Chính phủ, Quốc hội cuối năm có thể bị “biến báo” còn thực tế thì “vẫn y nguyên”. 

Làm thế nào để hoàn thành chỉ tiêu chủ yếu do Quốc hội quyết định và con số báo cáo là sống động, trung thực nhất? Để dõi theo và thực hiện tốt chỉ tiêu về môi trường đô thị mà Quốc hội quyết định cần tiến hành giám sát chặt chẽ. Theo chuyên gia từ Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường, công tác giám sát chỉ tiêu xử lý chất thải rắn cũng rất quan trọng. Tháng 5, 6 tới, Ủy ban sẽ tổ chức phiên giải trình để các bộ, ngành báo cáo về vấn đề này. Ủy ban sẽ mời chuyên gia lĩnh vực từ ngành Tài nguyên, môi trường, các lĩnh vực liên quan để cùng thẩm tra các con số, kết quả tổ chức thực hiện, tỷ lệ chi tiết cũng như nắm bắt hiện trạng, tồn tại của các địa phương để có những kiến nghị lên Quốc hội, Chính phủ điều chỉnh chính sách cho phù hợp. Tất cả vẫn nằm trong kế hoạch, toan tính, còn rác thải rắn đô thị thì vẫn tiếp tục "ùn ứ" ngày một cao...!

Rác từ cuộc sống đến nghị trường và từ nghị trường đến cuộc sống không chỉ là câu chuyện giải pháp mà còn đi tới kết quả thực hiện như thế nào? Khi giám sát chặt chẽ thì các vướng mắc mới bộc lộ; Yếu kém trong quản lý, thực thi luật mới hiện rõ. Và khi ấy trách nhiệm thực hiện thực chất tỷ lệ thu gom và xử lý chất thải rắn sinh hoạt đô thị đảm bảo tiêu chuẩn, quy chuẩn đạt 89% theo chỉ tiêu chủ yếu được Quốc hội sẽ có địa chỉ rõ ràng.