Hành động cấp thiết để khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số trở thành động lực bứt phá cho đất nước
Hoàn thiện thể chế là ưu tiên hàng đầu
Nghị quyết số 57 nhấn mạnh phải đưa “thể chế trở thành một lợi thế cạnh tranh” trong phát triển khoa học - công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Để thể chế thực sự “thông thoáng, kiến tạo phát triển” như chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm, cần tiếp tục rà soát, xóa bỏ các rào cản pháp lý đang cản trở nghiên cứu và đổi mới.
Trước hết, sửa đổi ngay những quy định bất cập kìm hãm hoạt động khoa học và công nghệ. Một ví dụ điển hình là giới hạn tuổi hưu đối với các nhà khoa học trong khu vực công. Cần mạnh dạn bãi bỏ giới hạn cứng về tuổi đối với các nhà khoa học có năng lực, trao quyền cho các đơn vị tự quyết định sử dụng nhân tài dựa trên hiệu quả cống hiến (KPI) thay vì tuổi đời để tận dụng được chất xám của các chuyên gia đầu ngành còn khả năng tiếp tục làm việc, cống hiến và đào tạo thế hệ kế cận.
Chính phủ cần sớm trình Quốc hội ban hành cơ chế pháp lý cho sandbox công nghệ trên các lĩnh vực như fintech, AI, xe tự lái, công nghệ sinh học..., cho phép thử nghiệm nhanh trong khuôn khổ quản lý rủi ro phù hợp.
Đồng thời, cần chấp nhận những cơ chế thử nghiệm đột phá để giải phóng sức sáng tạo. Nghị quyết số 57 nêu rõ: phải tạo khung chính sách phù hợp với bản chất hoạt động khoa học và công nghệ – vốn có độ trễ và rủi ro nhất định. Điều này có nghĩa là pháp luật cần cho phép chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu ở mức độ tính toán được. Cụ thể, nên xây dựng các cơ chế thí điểm, sandbox cho công nghệ mới, cho phép thử nghiệm sản phẩm, dịch vụ công nghệ trong phạm vi giới hạn, dưới sự giám sát của cơ quan quản lý. Chính phủ cần sớm trình Quốc hội ban hành cơ chế pháp lý cho sandbox công nghệ trên các lĩnh vực như fintech, AI, xe tự lái, công nghệ sinh học..., cho phép thử nghiệm nhanh trong khuôn khổ quản lý rủi ro phù hợp. Nguyên tắc là “vướng đâu gỡ đó” - pháp luật phải được cập nhật kịp thời trước những mô hình, sản phẩm mới mà luật hiện hành chưa điều chỉnh. Tinh thần “vừa quản lý chặt chẽ, vừa kiến tạo phát triển” cần được quán triệt: nhà nước tạo hành lang linh hoạt để công nghệ mới sớm ra đời, đồng thời giám sát để bảo vệ lợi ích công cộng.
Cuối cùng, bảo đảm mọi chính sách được thực thi quyết liệt và hiệu quả. Nghị quyết số 57 đã thành lập Ban Chỉ đạo Trung ương do Tổng Bí thư làm Trưởng ban, cho thấy quyết tâm chính trị rất cao. Quốc hội, Chính phủ phải tiên phong “đi đầu tháo gỡ thể chế”.
Việc phân công phải rõ ràng “ai làm, làm gì, trách nhiệm ra sao, thời gian và kết quả thế nào”. Có như vậy mới “quán triệt nhận thức đi đôi với bước đi mạnh mẽ, đồng bộ” từ trung ương đến địa phương. Thể chế thông thoáng, khung pháp lý ổn định sẽ tạo niềm tin và động lực để nhà khoa học và doanh nghiệp dám đầu tư dài hạn vào R&D.
Cải cách triệt để cơ chế trọng dụng nhân tài
Nhân lực được ví như “trái tim” của hệ sinh thái đổi mới sáng tạo, nhưng đây lại là điểm yếu cố hữu của Việt Nam. Do vậy, bên cạnh thể chế thì nhân lực và tài chính là hai trụ cột quyết định thành bại của chiến lược khoa học – công nghệ và đổi mới sáng tạo. Chúng ta cần một cuộc cải cách triệt để cơ chế trọng dụng nhân tài. Trước hết, cần sớm hình thành Chương trình quốc gia thu hút nhân tài tham gia các dự án trọng điểm. Cần có chính sách đột phá về thu hút chuyên gia, cụ thể: mời gọi các giáo sư, nhà khoa học giỏi (gốc Việt và nước ngoài) về nước hợp tác nghiên cứu thông qua các dự án, đề án khoa học – công nghệ trọng điểm quốc gia; đãi ngộ xứng đáng (lương, nhà ở, điều kiện làm việc) tương xứng với thu nhập và cơ hội ở các nước phát triển.
Song song với thu hút nhân tài bên ngoài, phải nuôi dưỡng và phát huy nguồn lực trong nước, đặc biệt là thế hệ trẻ. Cần mở rộng quy mô và nâng cao hiệu quả các quỹ hỗ trợ đổi mới sáng tạo, quỹ tài năng trẻ để ươm tạo ý tưởng sáng tạo từ phòng thí nghiệm ra thị trường. Hiện nay, Chính phủ đã giao các bộ ngành nghiên cứu thành lập Quỹ Đổi mới sáng tạo để thúc đẩy đổi mới sáng tạo quốc gia. Quỹ này khi hình thành sẽ cấp vốn hạt giống cho các dự án nghiên cứu triển vọng, đặc biệt ưu tiên các nhà khoa học trẻ, các startup công nghệ. Ngoài ra, có thể huy động khối tư nhân cùng đóng góp vào quỹ theo mô hình hợp tác công – tư để gia tăng nguồn lực.
Cùng với đó, cần phát động một phong trào quốc gia về đào tạo kỹ năng số cho toàn dân. Nhà nước nên hỗ trợ các chương trình upskill, reskill quy mô lớn, từ đào tạo kiến thức cơ bản về tin học, dữ liệu cho công nhân viên chức, đến các khóa chuyên sâu về lập trình, AI cho sinh viên, kỹ sư. Những chương trình như liên kết giữa NIC và Google đào tạo nhân tài số cho hàng nghìn sinh viên nên được nhân rộng. Mục tiêu đến năm 2025 có 80% người trưởng thành có kỹ năng số cơ bản, tiến tới năm 2030 lực lượng lao động sẵn sàng cho nền kinh tế số.
Doanh nghiệp phải là trung tâm của hệ thống đổi mới sáng tạo
Cần tạo môi trường khuyến khích mọi doanh nghiệp, đặc biệt doanh nghiệp tư nhân trong nước, tích cực đầu tư đổi mới. Trước hết, sử dụng đòn bẩy thuế và tín dụng để khuyến khích doanh nghiệp tăng chi cho R&D. Nên bãi bỏ quy định trích tối đa 10% lợi nhuận trước thuế vào Quỹ phát triển khoa học – công nghệ và nới lỏng các ràng buộc với quỹ R&D doanh nghiệp. Thay vào đó, có thể áp dụng hình thức khuyến khích trực tiếp hơn: chẳng hạn, cho phép khấu trừ 150% chi phí R&D vào chi phí được trừ khi tính thuế thu nhập doanh nghiệp. Điều này sẽ tạo động lực tài chính mạnh mẽ để doanh nghiệp “mạo hiểm hơn trong các dự án đổi mới công nghệ và phát triển sản phẩm mới”. Song song, cần có chính sách tín dụng ưu đãi (lãi suất thấp, quỹ bảo lãnh vay vốn) cho doanh nghiệp công nghệ, đặc biệt là startup đổi mới sáng tạo, để họ có nguồn lực triển khai ý tưởng.
Tiếp theo, phát triển các trung tâm đổi mới sáng tạo và vườn ươm công nghệ kết nối doanh nghiệp – viện trường. Nên xem xét thành lập thêm một số trung tâm đổi mới sáng tạo tầm cỡ quốc gia tại các địa phương có tiềm năng (TP.HCM, Đà Nẵng…), tạo mạng lưới liên kết vùng. Hình thành các khu sandbox, phòng thí nghiệm sống cho những lĩnh vực công nghệ mới.
Ngoài ra, cải thiện môi trường kinh doanh và hệ sinh thái khởi nghiệp cũng rất quan trọng. Để doanh nghiệp thật sự trở thành trung tâm đổi mới sáng tạo, cần một loạt giải pháp đồng bộ. Thứ nhất, phải đổi mới cơ chế quản trị doanh nghiệp nhà nước, đưa tiêu chí sáng tạo, hiệu quả dài hạn vào đánh giá lãnh đạo, khuyến khích họ dám nghĩ dám làm. Thứ hai, cần hỗ trợ doanh nghiệp vừa và nhỏ về vốn (qua quỹ hỗ trợ đổi mới sáng tạo, ưu đãi tín dụng), về công nghệ (kết nối với viện trường, chuyên gia), về thị trường (giúp họ tham gia chuỗi cung ứng lớn) để giảm rủi ro khi đầu tư đổi mới. Thứ ba, xây dựng các cụm liên kết đổi mới sáng tạo (innovation hub, tech park) nơi doanh nghiệp, startup, trường viện cùng hợp tác, chia sẻ nguồn lực.
Mục tiêu cuối cùng là tạo một thế hệ doanh nghiệp Việt Nam coi đổi mới sáng tạo là văn hóa cốt lõi. Khi đó, doanh nghiệp sẽ trở thành “cỗ máy chủ lực” kéo theo cả hệ sinh thái đi lên – đúng như tinh thần Nghị quyết số 57 muốn “doanh nghiệp thực sự là trung tâm đổi mới sáng tạo”.
Hạ tầng hiện đại và hợp tác quốc tế
Hệ sinh thái số sẽ khó phát triển bền vững nếu người dân và doanh nghiệp thiếu niềm tin vào tính an toàn của môi trường mạng. Do đó, củng cố an ninh, an toàn thông tin phải song hành với xây dựng hạ tầng số. Chính Nghị quyết số 57 cũng nhấn mạnh bảo đảm “an ninh, an toàn thông tin, bảo vệ dữ liệu” là yêu cầu xuyên suốt trong quá trình phát triển chuyển đổi số quốc gia.
Như vậy, hạ tầng số và dữ liệu số là hai mặt nền tảng cần được ưu tiên đầu tư, hoàn thiện. Trước mắt, cần ưu tiên phát triển hạ tầng số hiện đại. Việt Nam cần huy động nguồn lực công tư để mở rộng hạ tầng số đến vùng sâu vùng xa, thu hẹp khoảng cách số giữa các địa phương; đẩy nhanh triển khai mạng 5G trên phạm vi toàn quốc, tiến tới thử nghiệm công nghệ 6G khi có thể.
Cùng với đó, sớm xây dựng Trung tâm dữ liệu quốc gia quy mô lớn và các cơ chế kết nối, chia sẻ dữ liệu liên ngành phục vụ nhu cầu lưu trữ, xử lý dữ liệu của Chính phủ và doanh nghiệp. Khuyến khích phát triển các nền tảng điện toán đám mây nội địa đủ mạnh, đảm bảo an toàn cho dữ liệu Việt Nam. Đầu tư các phòng thí nghiệm trọng điểm về trí tuệ nhân tạo, sinh học, vật liệu mới; nâng cấp cơ sở của các viện nghiên cứu công lập theo hướng hiện đại và mở cho doanh nghiệp, trường đại học cùng sử dụng.
Trong mọi dự án, phải quán triệt yêu cầu bảo đảm an ninh mạng và chủ quyền số quốc gia. Nghị quyết số 57 nêu rõ: đảm bảo an ninh, an toàn thông tin và an ninh dữ liệu là yêu cầu “xuyên suốt, không thể tách rời” trong quá trình phát triển khoa học – công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Do đó, các hệ thống hạ tầng số cần tuân thủ tiêu chuẩn an ninh ngay từ thiết kế. Dữ liệu quan trọng phải được lưu trữ an toàn, có phương án dự phòng tại chỗ. Phát triển kinh tế số nhưng không đánh đổi an ninh quốc gia – đây là nguyên tắc nhất quán. Việt Nam cũng cần chủ động xây dựng năng lực phòng thủ không gian mạng ngang tầm các nước tiên tiến, nhằm bảo vệ hạ tầng số trước nguy cơ tấn công mạng ngày càng gia tăng.
Về hợp tác quốc tế, Việt Nam nên tích cực tranh thủ sự hỗ trợ của các đối tác và tổ chức đa phương để thúc đẩy đổi mới sáng tạo. Trước hết, thu hút các tập đoàn công nghệ hàng đầu thế giới đặt cơ sở R&D tại Việt Nam thông qua ưu đãi và mô hình PPP. Nhà nước cần ưu đãi đủ hấp dẫn (về thuế, đất đai, nhân lực) và đảm bảo quyền sở hữu trí tuệ để doanh nghiệp nước ngoài yên tâm đầu tư cho R&D. Cùng với đó, tăng cường hợp tác chính sách với các tổ chức quốc tế như OECD, WIPO, World Bank.
Nghị quyết số 57 đã vạch rõ con đường đưa khoa học – công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số trở thành động lực phát triển đất nước. Vấn đề cốt lõi bây giờ là hành động. Từ trung ương đến địa phương, từ khu vực công đến tư, tất cả phải chung sức cụ thể hóa các nhiệm vụ Nghị quyết số 57 đề ra. Cần xác định rõ từng mục tiêu, ví dụ hoàn thiện hành lang pháp lý sandbox trong 1-2 năm tới; đạt 10 nhà nghiên cứu/1 vạn dân vào 2025; đưa 5G phủ sóng toàn quốc trước 2027; thu hút bao nhiêu chuyên gia Việt kiều về nước mỗi năm… và dốc sức thực hiện bằng được.
Nếu làm tốt, lợi ích mang lại sẽ to lớn. Các chuyên gia nhận định Việt Nam hoàn toàn có thể đạt tăng trưởng GDP hai con số một cách bền vững nhờ động lực từ đổi mới sáng tạo và kinh tế số. Thậm chí, đến năm 2030, Việt Nam có thể vươn lên nhóm quốc gia dẫn đầu khu vực về đổi mới sáng tạo, sánh vai với Singapore, Hàn Quốc. Khi khoa học – công nghệ thực sự bứt phá, chúng ta sẽ giải được nhiều bài toán khó của phát triển: năng suất lao động tăng vọt, kinh tế chuyển dịch lên nấc giá trị cao, đồng thời giải quyết tốt hơn các vấn đề xã hội, môi trường bằng giải pháp khoa học. Đó chính là con đường để hiện thực hóa khát vọng trở thành nước phát triển, thu nhập cao vào 2045.
Tương lai đó nằm trong tầm tay nếu ngay từ hôm nay, chúng ta quyết liệt hành động. Đầu tư cho khoa học – công nghệ và đổi mới sáng tạo chính là đầu tư cho tương lai. Với tinh thần dám nghĩ, dám làm và khát vọng đổi mới, Việt Nam nhất định sẽ tận dụng được “thời cơ vàng” từ cuộc cách mạng công nghệ hiện nay, vươn mình trở thành một quốc gia đổi mới sáng tạo năng động, thịnh vượng. Đột phá hay tụt hậu – câu trả lời sẽ tùy thuộc vào bước đi của chúng ta trong những năm tới, dưới ánh sáng của Nghị quyết số 57. Hãy cùng chung tay gỡ điểm nghẽn, giải phóng tối đa sức sáng tạo vì một Việt Nam hùng cường.
Với tinh thần dám nghĩ, dám làm và khát vọng đổi mới, Việt Nam nhất định sẽ tận dụng được “thời cơ vàng” từ cuộc cách mạng công nghệ hiện nay, vươn mình trở thành một quốc gia đổi mới sáng tạo năng động, thịnh vượng. Đột phá hay tụt hậu – câu trả lời sẽ tùy thuộc vào bước đi của chúng ta trong những năm tới, dưới ánh sáng của Nghị quyết số 57.
Nguồn tài liệu tham khảo:
Nghị quyết 57-NQ/TW, Chương trình hành động của Chính phủ (NQ 03/NQ-CP 2025); Chiến lược KH,CN&ĐMST đến 2030 (QĐ 569/QĐ-TTg); phát biểu của Thủ tướng Phạm Minh Chính tại lễ khánh thành Samsung R&D; Hội nghị “Gặp gỡ ICT Xuân 2025” của Bộ TT&TT; Hội thảo Chiến lược phát triển KH,CN&ĐMST 2030 (12.2023); VTV, VnExpress, VietnamNet, VnEconomy, Báo Chính phủ, Báo Đại biểu Nhân dân...
