Một nguyên tắc khác trong giám sát cho thấy mối quan hệ giữa chính quyền địa phương và dân chúng là hỏi xem dân đánh giá như thế nào về chất lượng phục vụ của chính quyền.
Kết quả một cuộc khảo sát ở Anh cho thấy, cung cấp dịch vụ là yếu tố then chốt xác định mức độ hài lòng của dân đối với chính quyền địa phương nói chung. Đối với hầu hết những người được hỏi, dịch vụ của chính quyền địa phương bao gồm thu gom rác thải, các hoạt động vui chơi giải trí, thể thao, công viên và giữ vệ sinh đường phố. Những người được hỏi cho rằng, chính quyền địa phương cần nỗ lực hơn trong việc trao đổi thông tin với dân một cách hiệu quả, cởi mở và trung thực hơn. Dân muốn nhận được thông tin về kế hoạch tham vấn công chúng; kế hoạch hoạt động và tiến độ công việc hàng năm; và những báo cáo tài chính đơn giản để dân thấy tiền đã được tiêu như thế nào.
Hướng tới việc đáp ứng nguyện vọng của cử tri là động cơ hoạt động của đại biểu hội đồng Anh, trong đó có hoạt động giám sát: chỉ 5-10% muốn tác động lên chính sách nói chung; khoảng 20% muốn tác động lên chính sách trong một lĩnh vực nhất định; khoảng 70% chủ yếu muốn đại diện và bảo vệ lợi ích của dân ở khu vực bầu cử. Khía cạnh quan trọng nhất là giữ mối liên hệ với cử tri, cũng là phương diện được trọng thưởng nhất. Một đại biểu hội đồng hạt ở Anh nói: “Đây là những gì bạn làm cho cử tri, là điều mà cử tri mong đợi khi bầu bạn… và cũng là thách thức lớn nhất. Họ quan tâm đến những điều nhỏ nhặt, những gì bạn làm được cho họ”. Trong số các đại biểu hội đồng ở Anh quan tâm nhiều đến quyền lợi của cử tri có hai nhóm: Nhóm thứ nhất chủ yếu hỗ trợ giải quyết các vấn đề của cá nhân cử tri trong khu vực bầu cử, còn nhóm thứ hai trong khi giải quyết các vấn đề cá nhân của cử tri thường cố gắng theo dõi, giám sát việc thực hiện các chính sách chung của địa phương.
Cũng chính vì xuất phát từ nguyên tắc hướng đến sự hài lòng của dân, Sách trắng về cải cách chính quyền địa phương ở Anh nhấn mạnh: “Dân cần một thiết chế chính quyền phục vụ; các hội đồng địa phương cần lắng nghe cộng đồng dân cư, dẫn dắt và kiến tạo phát triển địa phương, góp phần cải thiện chất lượng cuộc sống”. Tài liệu này cũng viết, không thể duy trì mô hình chính quyền địa phương lập mọi kế hoạch và ôm hết mọi dịch vụ, nhưng lại không đáp ứng những gì dân cần. Cũng như không thể chấp nhận chính quyền địa phương chỉ lo nghĩ đến việc duy trì cơ cấu của mình, bảo vệ các quyền lợi của mình hơn là lắng nghe người dân địa phương, dẫn dắt cộng đồng đi lên.
Khi nói đến động lực làm hài lòng dân của chính quyền địa phương, ở nhiều nước, không chỉ các đại biểu hội đồng, mà người đứng đầu cơ quan hành chính địa phương như thị trưởng, tỉnh trưởng, đô trưởng… cũng do dân bầu trực tiếp, còn bầu cử đại biểu hội đồng theo danh sách mở. Điều này nhằm tăng cường động lực của chính quyền địa phương cung cấp dịch vụ công theo nguyện vọng của dân. Đồng thời tăng khả năng giám sát của hội đồng đối với các cơ quan thực hiện dịch vụ công.
Bên cạnh vai trò cố vấn cho Chủ tịch Nghị viện về các vấn đề thủ tục và thể chế, vị trí Tổng Thư ký còn đảm đương nhiều chức năng và nhiệm vụ quan trọng khác liên quan đến việc chỉ đạo và điều hành các dịch vụ hành chính phức tạp nhằm bảo đảm hoạt động của nghị viện diễn ra suôn sẻ.
Thủ tục và cách thức bổ nhiệm quyết định địa vị pháp lý của Tổng Thư ký cũng như mối quan hệ của vị trí này đối với cơ quan lãnh đạo. Có sự khác biệt đáng kể trong cách thức bổ nhiệm Tổng Thư ký ở Nghị viện các nước trên thế giới. Qua khảo sát, có thể chia thành 5 cách thức: Do người đứng đầu Nghị viện bổ nhiệm; do ban lãnh đạo Nghị viện bổ nhiệm; do toàn thể Nghị viện bầu, do một cơ quan bên ngoài Nghị viện bầu; hoặc là kết quả của một cuộc cạnh tranh công khai để lựa chọn các ứng cử viên.
Bạo lực gia đình lâu nay vẫn là vấn đề nhức nhối, đòi hỏi các nhà hoạch định chính sách luôn phải nỗ lực mong tìm ra các biện pháp hữu hiệu để xử lý triệt để. Trong bối cảnh đại dịch Covid-19 bùng phát trên khắp thế giới khiến số ca bạo lực gia đình tăng mạnh, nhiều quốc gia đã coi đây là đại dịch nguy hiểm không kém gì virus Corona.
Năm 1974, việc Ủy ban Pháp luật Hạ viện Mỹ vào cuộc điều tra trong vụ bê bối Watergates đã buộc Tổng thống Nixon từ chức. Đó là một trong những ví dụ điển hình cho thấy, các ủy ban điều tra đóng vai trò rất lớn trong thực hiện chức năng giám sát của Nghị viện. Đây cũng là một trong những “thanh gươm sắc bén” trong chống tham nhũng và tình trạng lạm dụng công quyền trong hệ thống cơ quan nhà nước.
Ở Quốc hội Mỹ và nghị viện của một số nước châu Âu như Pháp, Bỉ, Hà Lan…, một trong những công cụ quan trọng nhất trong việc thực hiện chức năng giám sát là hoạt động điều tra. Quyền điều tra thường được trao cho các ủy ban điều tra hoặc ủy ban đặc biệt.
Để thực hiện chức năng giám sát đối với cơ quan hành pháp và các cơ quan khác của EU, EP được trao một số công cụ giám sát cơ bản như quyền bỏ phiếu bất tín nhiệm đối với Ủy ban châu Âu, quyền chất vấn và thành lập các ủy ban điều tra.
Tiền thân là Quốc hội chung (Common Assembly) ra đời dựa trên Hiệp ước thành lập Cộng đồng Than và Thép châu Âu (1951), Nghị viện châu Âu (EP) ngày nay đã trở thành một trong những thể chế chính trị quan trọng nhất của Liên minh châu Âu (EU). Cùng với Hội đồng Bộ trưởng, EP tạo thành lưỡng viện lập pháp của các thể chế của Liên minh và được mô tả là một trong những cơ quan lập pháp quyền lực nhất thế giới.
EP được trao một loạt quyền giám sát và kiểm soát đối với các thể chế khác của EU, trong đó có quyền giám sát ngân sách châu Âu và bảo đảm luật pháp của châu Âu được thực thi đúng cách.
Ở nhiều nước, nghị viện được trao quyền phế truất người đứng đầu hành pháp với những hình thức khác nhau như luận tội, bãi miễn… Theo khảo sát 88 nước của IPU, 77 nước có quy định về những hình thức này. Trong đó, thủ tục luận tội các quan chức hành pháp được áp dụng ở 66 nước, có cả theo chính thể đại nghị lẫn các nước theo chính thể cộng hòa tổng thống.
Nghị viện ở các nước dù ít hay nhiều đều thực hiện chức năng giám sát, trong đó chủ yếu giám sát hoạt động của hành pháp. Để giám sát được hiệu quả, không chỉ cần có năng lực, nguồn lực, mà còn cần đến các hình thức giám sát. Hoạt động giám sát của nghị viện các nước gồm có một số hình thức tiêu biểu như phiên hỏi - đáp, chất vấn, bỏ phiếu bất tín nhiệm, điều tra, điều trần, luận tội...
Ở những nước có Chính phủ được thành lập từ nghị viện, quy trình quy trách nhiệm của Chính phủ trước nghị viện được thực hiện chủ yếu bằng hai hình thức: bỏ phiếu bất tín nhiệm và bỏ phiếu tín nhiệm Chính phủ. Trong số 88 nước được khảo sát, 64 nghị viện có quyền bỏ phiếu bất tín nhiệm Chính phủ, trong đó 36 nước theo chế độ đại nghị, 10 nước theo chế độ tổng thống, 18 nước theo chế độ hỗn hợp; các nước còn lại đại đa số với chế độ tổng thống không thừa nhận hình thức bỏ phiếu này.
Hội đồng địa phương thường phải xem xét, phê chuẩn báo cáo của cơ quan hành chính địa phương như báo cáo hàng năm, báo cáo giám sát, kế hoạch phát triển địa phương, báo cáo kiểm toán, báo cáo hoạt động, báo cáo tài chính… Những báo cáo này là một trong những kênh giám sát chính thống vì chúng cung cấp thông tin, góp phần minh bạch hóa quá trình hoạt động của chính quyền địa phương.
Ở nhiều nước, theo quy định, Hội đồng có thể thành lập các tiểu ban thường trực hoặc lâm thời để giám sát hoặc thảo luận các dự thảo chính sách và trình báo cáo của tiểu ban cho hội đồng, ví dụ như Nam Phi, Tanzania, Philippines. Đây là công cụ giám sát mạnh, giúp Hội đồng xem xét kỹ lưỡng hơn các vấn đề chuyên sâu, có tính kỹ thuật mà toàn thể hội đồng khó có thể đảm nhận, qua đó nâng cao sự hiệu quả, hiệu lực của giám sát.
Hội đồng địa phương nhiều nước, ngoài các công cụ giám sát chung, trong lĩnh vực ngân sách có hai công cụ giám sát không thể thiếu là cơ quan kiểm toán và các tiểu ban trong lĩnh vực ngân sách.
Được khởi xướng khoảng hai mươi năm trước, Thẻ cho điểm cộng đồng (Community Score Card - CSC) và Thẻ báo cáo công dân (Citizen Report Card - CRC) là những công cụ giám sát ở Hội đồng địa phương một số nước với sự tham gia của cộng đồng dân cư địa phương.
Giám sát của hội đồng còn bao hàm việc đánh giá tính hiệu quả và hiệu năng hoạt động của chính quyền địa phương. Khái niệm hiệu quả trong mọi công việc mà hội đồng và hành chính địa phương đang làm như thế nào? Vẫn còn quan niệm đồng nhất giữa hiệu quả với năng suất, chi phí hoặc hiệu năng (chi phí tiền bạc và thời gian ít mà vẫn đạt mức dự kiến) hoặc đồng nhất hiệu quả với kết quả cuối cùng (có đầu ra, sản phẩm, bất luận có đạt mục tiêu không).
Các nhóm dân cư đang ngày càng được các hội đồng thu hút như một kênh để tìm hiểu các vấn đề của địa phương và giúp cộng đồng đóng góp vào việc xây dựng các chính sách của hội đồng, một phần của quá trình ra quyết định, tham gia vào hoạt động giám sát của hội đồng.
