Trong Bài viết “Phát triển kinh tế tư nhân - Đòn bẩy cho một Việt Nam thịnh vượng”, Tổng Bí thư Tô Lâm đã đề cập đến khu vực kinh tế hợp tác: “Phát triển mô hình hợp tác xã kiểu mới, hiệu quả”. Điều này khẳng định rằng, trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, kinh tế tập thể, kinh tế hợp tác với nòng cốt là hợp tác xã tiếp tục giữ vai trò quan trọng.
Hợp tác xã – hành trình dài của niềm tin
Hơn 60 năm trước, Bác Hồ đã gửi thư kêu gọi điền chủ, nông gia Việt Nam tham gia hợp tác xã nông nghiệp, đặt nền móng cho mô hình này. Trong giai đoạn đấu tranh giải phóng dân tộc, hợp tác xã nông nghiệp ở miền Bắc là chỗ dựa vững chắc cho chiến trường miền Nam, với tinh thần: “Thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người”. Tuy nhiên, khi đất nước bước vào kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, mô hình hợp tác xã kiểu cũ dần bộc lộ những hạn chế và không theo kịp sự vận động khách quan của thời đại.
Những năm gần đây, Nghị quyết số 20-NQ/TW của Trung ương về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới và Luật Hợp tác xã (sửa đổi) năm 2023 đã mở ra một luồng sinh khí mới, thúc đẩy phát triển hợp tác xã theo hướng hiện đại, hiệu quả như nhiều quốc gia tiên tiến trên thế giới. Nhờ đó, tư duy về hợp tác xã nông nghiệp đã có những bước tiến đáng kể. Các địa phương ban hành cơ chế, chính sách hỗ trợ hợp tác xã cả về số lượng lẫn chất lượng, khuyến khích đa dạng dịch vụ, ứng dụng công nghệ, chuyển đổi số, phát triển nông nghiệp tuần hoàn, nông nghiệp thông minh. Tuy nhiên, thực tế cho thấy vẫn còn rất ít hợp tác xã đủ mạnh để vươn tầm như kỳ vọng. Vậy có cần thêm những cách tiếp cận khác không?
Trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, kinh tế tập thể, kinh tế hợp tác với nòng cốt là hợp tác xã tiếp tục giữ vai trò quan trọng
Không chỉ là tư duy kinh tế, mà còn là tư duy cộng đồng
Khi nói đến hợp tác xã, nhiều người hình dung ngay đến một thiết chế vừa mang tính doanh nghiệp, vừa mang tính cộng đồng. Thiếu đi một trong hai yếu tố này, hợp tác xã sẽ trở thành doanh nghiệp cổ phần, hoặc là một tổ chức mang tính từ thiện. Hai yếu tố này không phải là hai đường thẳng song song, mà là hai bánh xe đưa hợp tác xã hoạt động đúng ý nghĩa và phát triển bền vững.
Từ trong giáo trình, bài giảng của các cơ quan chuyên môn đến thực tiễn vận hành hợp tác xã, các khái niệm như “góp vốn cổ phần, phân chia cổ tức”, “đối nhân chứ không đối vốn – một người, một phiếu” thường xuyên được nhắc đến. Phần lớn các thảo luận về hợp tác xã vẫn xoay quanh vấn đề tiếp cận đất đai, tín dụng, xúc tiến thương mại mà chưa thực sự đi sâu vào bản chất cốt lõi của hợp tác: niềm tin và sự gắn kết giữa con người với con người trong hợp tác xã.
Phần lớn các thảo luận về hợp tác xã vẫn xoay quanh vấn đề tiếp cận đất đai, tín dụng, xúc tiến thương mại mà chưa thực sự đi sâu vào bản chất cốt lõi của hợp tác: niềm tin và sự gắn kết giữa con người với con người trong hợp tác xã.
Bác Hồ từng nói một cách giản dị nhưng sâu sắc: “Hợp tác xã là góp gạo thổi cơm chung cho khỏi hao của, tốn công, lại có nhiều phần vui vẻ.” Như vậy, hợp tác xã không chỉ là câu chuyện về doanh thu, lợi nhuận hay phân chia cổ tức dựa trên cổ phần, mà còn là câu chuyện về tình làng nghĩa xóm, về sự sẻ chia và đoàn kết, tạo nên sức sống mới cho nông thôn.
Con người – yếu tố quyết định thành công của hợp tác xã
Một triết gia từng nói: “Bản chất con người không phải là thực thể cố định, mà là tổng hòa các mối quan hệ xã hội”. Con người không thể tồn tại độc lập, mà luôn chịu tác động từ môi trường xung quanh. Hành vi của con người không chỉ đơn thuần là kết quả của suy nghĩ cá nhân, mà còn bị ảnh hưởng bởi tâm lý, thói quen, và cả những trải nghiệm trong quá khứ.
Nếu muốn nông dân tin và tham gia hợp tác xã, phải chạm đến cảm xúc và nhu cầu thực tế của họ. Mỗi chuyên gia về hợp tác xã còn phải là chuyên gia về kinh tế học thực chứng, về tâm lý học hành vi con người, về xã hội học nông thôn.
Do đó, để Nghị quyết số 20 và Luật Hợp tác xã thực sự đi vào cuộc sống, không thể chỉ dựa vào những bài giảng theo giáo trình cứng nhắc. Một nhà tâm lý học từng nói: “Con người không bị thuyết phục bởi lý lẽ, mà bởi cảm xúc và động lực bên trong họ”. Nếu muốn nông dân tin và tham gia hợp tác xã, phải chạm đến cảm xúc và nhu cầu thực tế của họ. Mỗi chuyên gia về hợp tác xã còn phải là chuyên gia về kinh tế học thực chứng, về tâm lý học hành vi con người, về xã hội học nông thôn.
Nhu cầu của người nông dân đôi khi không quá cao xa. Đó có thể là cách nhận biết dịch bệnh trên cây trồng vật nuôi, kỹ thuật bảo quản nông sản, hay đơn giản là kiến thức về dinh dưỡng trong bữa ăn hàng ngày. Khi tạo dựng niềm tin bằng những điều thiết thực, khi ấy hãy nói đến hợp tác xã. Sau khi ăn một bữa cơm với nông dân, cùng ra đồng với nông dân, khi ấy hãy nói về hợp tác xã. “Miếng trầu là đầu câu chuyện”, cho thấy sự khởi đầu cho những mối quan hệ có ý nghĩa sâu xa, là bài học trong tập huấn về phát triển kinh tế hợp tác.
Truyền thông về hợp tác xã: từ lý thuyết khô khan đến trải nghiệm thực tế
Thay vì những buổi hội thảo dài dòng, hãy biến các hoạt động tuyên truyền về hợp tác xã thành ngày hội nông nghiệp. Ngày hội là nơi bà con có thể trực tiếp trải nghiệm các hoạt động của hợp tác xã như: được hướng dẫn sử dụng phân hữu cơ, thuốc sinh học, giống cây trồng mới; gặp gỡ doanh nghiệp, chứng kiến ký kết hợp đồng tiêu thụ nông sản; được tư vấn kỹ thuật canh tác hiện đại. Những hoạt động thực tế, trực quan như vậy chắc chắn sẽ hiệu quả hơn nhiều so với những bài thuyết trình khô khan. Những hoạt động trong ngày hội cũng chính là mô phỏng các hoạt động của hợp tác xã sau này, để bà con nông dân hiểu được hợp tác xã không chỉ là “mua chung, bán chung”, mà còn nhiều hoạt động hữu ích khác. Đó còn là cách để người nông dân hiểu hơn thế nào là “lợi nhuận” và “lợi ích” khi tham gia hợp tác xã.
Bản chất hợp tác xã nông nghiệp hình thành dựa trên niềm tin của bà con. Nhưng niềm tin không thể có ngay trong một sớm một chiều. Nhiều nông dân vẫn còn tâm lý e dè khi nhớ về những hợp tác xã vận hành kém hiệu quả trong quá khứ, nơi mà sự thiếu minh bạch khiến họ ngại ngần tham gia. Câu nói “Mỗi người làm việc bằng hai, để cho chủ nhiệm mua đài, mua xe” vẫn còn là nỗi ám ảnh của không ít người. Hiệu ứng tâm lý “Con chim sợ cành cong, người sợ lầm họa cũ” chính là một rào cản lớn cần được tháo gỡ.
Tạo dựng niềm tin – chìa khóa của hợp tác bền vững
Hợp tác xã là một cộng đồng thu nhỏ của xã hội, và trong bất kỳ cộng đồng nào, xung đột là điều khó tránh khỏi. Nếu không có cơ chế để hòa giải những mâu thuẫn về lợi ích, khó có thể xây dựng tinh thần hợp tác bền vững.
Việc thiết lập các thiết chế cộng đồng như Hội quán nông dân, Ngôi nhà trí tuệ, Trung tâm học tập cộng đồng, không gian cà phê khuyến nông... sẽ giúp người dân có cơ hội ngồi lại với nhau, chia sẻ và thấu hiểu nhau hơn. Khi tinh thần “chín bỏ làm mười” thay thế cho đố kỵ và nghi kỵ, niềm tin vào hợp tác xã sẽ dần được củng cố.
Niềm tin và tinh thần hợp tác là điều kiện cần, cơ chế chính sách hỗ trợ là điều kiện đủ. "Cần" và "Đủ" không thể thiếu nhau trên con đường kiến tạo hợp tác xã bền vững trong kỷ nguyên mới.
Tổng Bí thư Tô Lâm khẳng định: “Kinh tế tư nhân cùng với kinh tế nhà nước, kinh tế tập thể là tập hợp nòng cốt để xây dựng nền kinh tế tự chủ, tự lực, tự cường.” Để hiện thực hóa tầm nhìn đó, khu vực kinh tế hợp tác cần một đội ngũ chuyên gia, nhà quản lý có cách tiếp cận mới, lấy con người làm trung tâm của sự phát triển. Muốn lấy con người làm trung tâm phải hiểu về con người.
Hiểu về con người là bước đầu gầy dựng tinh thần hợp tác. Hiểu về con người cũng chính là chìa khóa để thiết lập niềm tin. Niềm tin là chất keo kết dính mọi mối quan hệ, và hợp tác là cây cầu dẫn lối đến thành công. Không có niềm tin, sự hợp tác chỉ là hình thức. Không có hợp tác, niềm tin cũng trở thành vô nghĩa. Niềm tin và tinh thần hợp tác chính là điều kiện tiên quyết để hợp tác xã nông nghiệp phát triển bền vững.
Niềm tin và tinh thần hợp tác là điều kiện cần, cơ chế chính sách hỗ trợ là điều kiện đủ. "Cần" và "Đủ" không thể thiếu nhau trên con đường kiến tạo hợp tác xã bền vững trong kỷ nguyên mới.
