Để thực hiện chức năng giám sát đối với cơ quan hành pháp và các cơ quan khác của EU, EP được trao một số công cụ giám sát cơ bản như quyền bỏ phiếu bất tín nhiệm đối với Ủy ban châu Âu, quyền chất vấn và thành lập các ủy ban điều tra.
Bỏ phiếu tín nhiệm
Hiệp ước Rome đã trao cho EP một công cụ giám sát hữu hiệu đó là quyền bỏ phiếu tín nhiệm đối với Ủy ban châu Âu. Để một kiến nghị bỏ phiếu tín nhiệm được thông qua, cần có ít nhất 2/3 số nghị sỹ EP tán thành. Mặc dù đến nay, EP đã sử dụng đến biện pháp này 8 lần, song chưa lần nào kiến nghị bất tín nhiệm được thông qua. Ngoài các quyền hạn cơ bản trên, EP còn có quyền thành lập Ủy ban thẩm tra tạm thời và bổ nhiệm các Thanh tra Nghị viện để thanh tra các trường hợp bị cho là vi phạm hay quản lý không tốt việc thực thi luật pháp của Cộng đồng.
Chất vấn và trả lời chất vấn
Chất vấn thường được thể hiện dưới 2 hình thức: chất vấn tại phiên họp và chất vấn bằng văn bản.
Đối với hoạt động chất vấn tại phiên họp, theo Luật Thủ tục hoạt động của EP (Điều 108), nhóm chính trị hoặc đại diện cho ít nhất 3/7 số nghị sỹ của Nghị viện có quyền gửi câu hỏi chất vấn đối với Ủy ban châu Âu hoặc Hội đồng Bộ trưởng. Câu hỏi chất vấn được gửi tới Ban trù bị chương trình hoạt động của Nghị viện và Ban trù bị có trách nhiệm gửi câu hỏi chất vấn bằng văn bản tới Chủ tịch EP. Chủ tịch EP có trách nhiệm đưa những câu hỏi chất vấn tới Hội nghị Ban Chủ tịch và Hội nghị sẽ quyết định những câu hỏi nào đưa ra chất vấn tại phiên họp.
Đối với các câu hỏi chất vấn bằng văn bản, các câu hỏi này có thể được gửi tới bất kỳ thành viên nào của Hội đồng và Ủy ban châu Âu. Câu hỏi chất vấn bằng văn bản được gửi tới Chủ tịch EP, người có trách nhiệm gửi tới cơ quan bị chất vấn. Nếu câu hỏi không được trả lời trong thời hạn quy định, người bị chất vấn sẽ phải trả lời trong phiên họp tiếp theo tại Ủy ban có trách nhiệm của Nghị viện.
Các ủy ban điều tra
Trong trường hợp có yêu cầu của ít nhất ¼ tổng số nghị sỹ, Nghị viện có thể thành lập Ủy ban điều tra thuộc Nghị viện. Ủy ban này có trách nhiệm điều tra những vi phạm luật pháp Liên minh, những vi phạm hành chính của các thể chế trong Liên minh, những vi phạm của các nước thành viên hoặc các cá nhân được trao quyền thực thi luật pháp khi dụng pháp luật EU. Khi xem xét vi phạm, Ủy ban có thể đề xuất với Nghị viện để Nghị viện có những biện pháp thích hợp ngăn chặn sự vi phạm đó. Sau khi công việc của Ủy ban điều tra hoàn thành, Ủy ban sẽ báo cáo công việc thực hiện trước Nghị viện. Ủy ban cũng sẽ yêu cầu thảo luận báo cáo điều tra tại phiên họp toàn thể. Ủy ban cũng có thể đưa ra các khuyến nghị cho Nghị viện, cho các thể chế hoặc cơ quan khác của Liên minh hay các nước thành viên.
Bên cạnh vai trò cố vấn cho Chủ tịch Nghị viện về các vấn đề thủ tục và thể chế, vị trí Tổng Thư ký còn đảm đương nhiều chức năng và nhiệm vụ quan trọng khác liên quan đến việc chỉ đạo và điều hành các dịch vụ hành chính phức tạp nhằm bảo đảm hoạt động của nghị viện diễn ra suôn sẻ.
Thủ tục và cách thức bổ nhiệm quyết định địa vị pháp lý của Tổng Thư ký cũng như mối quan hệ của vị trí này đối với cơ quan lãnh đạo. Có sự khác biệt đáng kể trong cách thức bổ nhiệm Tổng Thư ký ở Nghị viện các nước trên thế giới. Qua khảo sát, có thể chia thành 5 cách thức: Do người đứng đầu Nghị viện bổ nhiệm; do ban lãnh đạo Nghị viện bổ nhiệm; do toàn thể Nghị viện bầu, do một cơ quan bên ngoài Nghị viện bầu; hoặc là kết quả của một cuộc cạnh tranh công khai để lựa chọn các ứng cử viên.
Bạo lực gia đình lâu nay vẫn là vấn đề nhức nhối, đòi hỏi các nhà hoạch định chính sách luôn phải nỗ lực mong tìm ra các biện pháp hữu hiệu để xử lý triệt để. Trong bối cảnh đại dịch Covid-19 bùng phát trên khắp thế giới khiến số ca bạo lực gia đình tăng mạnh, nhiều quốc gia đã coi đây là đại dịch nguy hiểm không kém gì virus Corona.
Năm 1974, việc Ủy ban Pháp luật Hạ viện Mỹ vào cuộc điều tra trong vụ bê bối Watergates đã buộc Tổng thống Nixon từ chức. Đó là một trong những ví dụ điển hình cho thấy, các ủy ban điều tra đóng vai trò rất lớn trong thực hiện chức năng giám sát của Nghị viện. Đây cũng là một trong những “thanh gươm sắc bén” trong chống tham nhũng và tình trạng lạm dụng công quyền trong hệ thống cơ quan nhà nước.
Ở Quốc hội Mỹ và nghị viện của một số nước châu Âu như Pháp, Bỉ, Hà Lan…, một trong những công cụ quan trọng nhất trong việc thực hiện chức năng giám sát là hoạt động điều tra. Quyền điều tra thường được trao cho các ủy ban điều tra hoặc ủy ban đặc biệt.
Tiền thân là Quốc hội chung (Common Assembly) ra đời dựa trên Hiệp ước thành lập Cộng đồng Than và Thép châu Âu (1951), Nghị viện châu Âu (EP) ngày nay đã trở thành một trong những thể chế chính trị quan trọng nhất của Liên minh châu Âu (EU). Cùng với Hội đồng Bộ trưởng, EP tạo thành lưỡng viện lập pháp của các thể chế của Liên minh và được mô tả là một trong những cơ quan lập pháp quyền lực nhất thế giới.
EP được trao một loạt quyền giám sát và kiểm soát đối với các thể chế khác của EU, trong đó có quyền giám sát ngân sách châu Âu và bảo đảm luật pháp của châu Âu được thực thi đúng cách.
Ở nhiều nước, nghị viện được trao quyền phế truất người đứng đầu hành pháp với những hình thức khác nhau như luận tội, bãi miễn… Theo khảo sát 88 nước của IPU, 77 nước có quy định về những hình thức này. Trong đó, thủ tục luận tội các quan chức hành pháp được áp dụng ở 66 nước, có cả theo chính thể đại nghị lẫn các nước theo chính thể cộng hòa tổng thống.
Nghị viện ở các nước dù ít hay nhiều đều thực hiện chức năng giám sát, trong đó chủ yếu giám sát hoạt động của hành pháp. Để giám sát được hiệu quả, không chỉ cần có năng lực, nguồn lực, mà còn cần đến các hình thức giám sát. Hoạt động giám sát của nghị viện các nước gồm có một số hình thức tiêu biểu như phiên hỏi - đáp, chất vấn, bỏ phiếu bất tín nhiệm, điều tra, điều trần, luận tội...
Ở những nước có Chính phủ được thành lập từ nghị viện, quy trình quy trách nhiệm của Chính phủ trước nghị viện được thực hiện chủ yếu bằng hai hình thức: bỏ phiếu bất tín nhiệm và bỏ phiếu tín nhiệm Chính phủ. Trong số 88 nước được khảo sát, 64 nghị viện có quyền bỏ phiếu bất tín nhiệm Chính phủ, trong đó 36 nước theo chế độ đại nghị, 10 nước theo chế độ tổng thống, 18 nước theo chế độ hỗn hợp; các nước còn lại đại đa số với chế độ tổng thống không thừa nhận hình thức bỏ phiếu này.
Hội đồng địa phương thường phải xem xét, phê chuẩn báo cáo của cơ quan hành chính địa phương như báo cáo hàng năm, báo cáo giám sát, kế hoạch phát triển địa phương, báo cáo kiểm toán, báo cáo hoạt động, báo cáo tài chính… Những báo cáo này là một trong những kênh giám sát chính thống vì chúng cung cấp thông tin, góp phần minh bạch hóa quá trình hoạt động của chính quyền địa phương.
Ở nhiều nước, theo quy định, Hội đồng có thể thành lập các tiểu ban thường trực hoặc lâm thời để giám sát hoặc thảo luận các dự thảo chính sách và trình báo cáo của tiểu ban cho hội đồng, ví dụ như Nam Phi, Tanzania, Philippines. Đây là công cụ giám sát mạnh, giúp Hội đồng xem xét kỹ lưỡng hơn các vấn đề chuyên sâu, có tính kỹ thuật mà toàn thể hội đồng khó có thể đảm nhận, qua đó nâng cao sự hiệu quả, hiệu lực của giám sát.
Hội đồng địa phương nhiều nước, ngoài các công cụ giám sát chung, trong lĩnh vực ngân sách có hai công cụ giám sát không thể thiếu là cơ quan kiểm toán và các tiểu ban trong lĩnh vực ngân sách.
Được khởi xướng khoảng hai mươi năm trước, Thẻ cho điểm cộng đồng (Community Score Card - CSC) và Thẻ báo cáo công dân (Citizen Report Card - CRC) là những công cụ giám sát ở Hội đồng địa phương một số nước với sự tham gia của cộng đồng dân cư địa phương.
Giám sát của hội đồng còn bao hàm việc đánh giá tính hiệu quả và hiệu năng hoạt động của chính quyền địa phương. Khái niệm hiệu quả trong mọi công việc mà hội đồng và hành chính địa phương đang làm như thế nào? Vẫn còn quan niệm đồng nhất giữa hiệu quả với năng suất, chi phí hoặc hiệu năng (chi phí tiền bạc và thời gian ít mà vẫn đạt mức dự kiến) hoặc đồng nhất hiệu quả với kết quả cuối cùng (có đầu ra, sản phẩm, bất luận có đạt mục tiêu không).
Một nguyên tắc khác trong giám sát cho thấy mối quan hệ giữa chính quyền địa phương và dân chúng là hỏi xem dân đánh giá như thế nào về chất lượng phục vụ của chính quyền.
Các nhóm dân cư đang ngày càng được các hội đồng thu hút như một kênh để tìm hiểu các vấn đề của địa phương và giúp cộng đồng đóng góp vào việc xây dựng các chính sách của hội đồng, một phần của quá trình ra quyết định, tham gia vào hoạt động giám sát của hội đồng.
