Quyền giám sát của Nghị viện trong Cộng hòa Đệ ngũ
Báo Đại biểu Nhân dân
Cơ cấu quyền lực ở Pháp hiện nay được xây dựng trên cơ sở Hiến pháp năm 1958 và được gọi là nền Cộng hòa Đệ ngũ.
Vào thời điểm năm 1958, các chính trị gia Pháp đều nhất trí cho rằng Nghị viện dưới thời Đệ tứ Cộng hòa có quá nhiều quyền lực (trong thời kỳ chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất, gần như mỗi năm có một hoặc hai Chính phủ sụp đổ do Nghị viện bỏ phiếu bất tín nhiệm). Vì thế, mục tiêu khi soạn thảo Hiến pháp năm 1958 là vừa tạo thế cân bằng giữa cơ quan lập pháp và hành pháp, vừa duy trì truyền thống của chính thể cộng hòa đại nghị nhằm mang lại cho các chính phủ sự ổn định nhất định. Tuy nhiên, điều này cuối cùng lại khiến cán cân quyền lực nghiêng nhiều hơn về phía hành pháp. Đặc biệt, kể từ năm 1962, Tổng thống Pháp được bầu phổ thông đầu phiếu trực tiếp, càng tăng cường vị thế của cơ quan hành pháp trước cơ quan lập pháp.
Hiến pháp 1958 hạn chế phạm vi quyền lực của Nghị viện, đặc biệt là quyền giám sát. Quyền giám sát của Nghị viện đối với cơ quan hành pháp trong Hiến pháp 1958 chủ yếu thông qua kênh trao đổi và cung cấp thông tin hơn là giám sát trách nhiệm của Chính phủ. Trên thực tế, Nghị viện có thẩm quyền giám sát nhưng không thể lật đổ Chính phủ thông qua các cuộc bỏ phiếu. Trong các trường hợp bỏ phiếu, các quy định thường có lợi hơn cho Chính phủ nhờ vào sự ủng hộ của đảng chiếm đa số tại Nghị viện.
Việc áp dụng phương pháp bỏ phiếu đa số mới ở Nghị viện thay vì phương pháp bỏ phiếu hai vòng như trước kia cũng giúp Chính phủ dễ dàng hơn trong việc thông qua các đạo luật. Trong khi đó, Chính phủ lại do đảng hoặc liên minh đảng chiếm đa số thành lập. Trong mọi trường hợp, đảng hoặc liên minh đa số thường ủng hộ và bảo vệ chính phủ và điều này làm cho mọi nỗ lực giám sát, phản biện chính phủ của phe đối lập không có hiệu quả do không có đủ số phiếu cần thiết. Ngoài ra, Hiến pháp năm 1958 còn đặt ra một loạt các điều khoản nhằm hạn chế khả năng Nghị viện gây sức ép quá lớn lên Chính phủ hoặc lật đổ chính phủ. Điều này dẫn đến vai trò giám sát của Quốc hội đối với cơ quan hành pháp trong nền Đệ ngũ Cộng hòa trở nên yếu hơn so với trong nền Đệ tứ Cộng hòa (trước năm 1958).
Tuy vậy, chính Tướng De Gaulle - cha đẻ của Hiến pháp 1958, cũng phải thừa nhận rằng một trong hai thẩm quyền chính của Quốc hội là giám sát và đây cũng là thẩm quyền truyền thống của Quốc hội. Hiến pháp năm 1958 của Pháp mặc dù dành ưu tiên cho cơ quan hành pháp nhưng vẫn đặt ra các cơ chế và công cụ giám sát của Quốc hội đối với cơ quan hành pháp.
Bên cạnh vai trò cố vấn cho Chủ tịch Nghị viện về các vấn đề thủ tục và thể chế, vị trí Tổng Thư ký còn đảm đương nhiều chức năng và nhiệm vụ quan trọng khác liên quan đến việc chỉ đạo và điều hành các dịch vụ hành chính phức tạp nhằm bảo đảm hoạt động của nghị viện diễn ra suôn sẻ.
Thủ tục và cách thức bổ nhiệm quyết định địa vị pháp lý của Tổng Thư ký cũng như mối quan hệ của vị trí này đối với cơ quan lãnh đạo. Có sự khác biệt đáng kể trong cách thức bổ nhiệm Tổng Thư ký ở Nghị viện các nước trên thế giới. Qua khảo sát, có thể chia thành 5 cách thức: Do người đứng đầu Nghị viện bổ nhiệm; do ban lãnh đạo Nghị viện bổ nhiệm; do toàn thể Nghị viện bầu, do một cơ quan bên ngoài Nghị viện bầu; hoặc là kết quả của một cuộc cạnh tranh công khai để lựa chọn các ứng cử viên.
Bạo lực gia đình lâu nay vẫn là vấn đề nhức nhối, đòi hỏi các nhà hoạch định chính sách luôn phải nỗ lực mong tìm ra các biện pháp hữu hiệu để xử lý triệt để. Trong bối cảnh đại dịch Covid-19 bùng phát trên khắp thế giới khiến số ca bạo lực gia đình tăng mạnh, nhiều quốc gia đã coi đây là đại dịch nguy hiểm không kém gì virus Corona.
Năm 1974, việc Ủy ban Pháp luật Hạ viện Mỹ vào cuộc điều tra trong vụ bê bối Watergates đã buộc Tổng thống Nixon từ chức. Đó là một trong những ví dụ điển hình cho thấy, các ủy ban điều tra đóng vai trò rất lớn trong thực hiện chức năng giám sát của Nghị viện. Đây cũng là một trong những “thanh gươm sắc bén” trong chống tham nhũng và tình trạng lạm dụng công quyền trong hệ thống cơ quan nhà nước.
Ở Quốc hội Mỹ và nghị viện của một số nước châu Âu như Pháp, Bỉ, Hà Lan…, một trong những công cụ quan trọng nhất trong việc thực hiện chức năng giám sát là hoạt động điều tra. Quyền điều tra thường được trao cho các ủy ban điều tra hoặc ủy ban đặc biệt.
Để thực hiện chức năng giám sát đối với cơ quan hành pháp và các cơ quan khác của EU, EP được trao một số công cụ giám sát cơ bản như quyền bỏ phiếu bất tín nhiệm đối với Ủy ban châu Âu, quyền chất vấn và thành lập các ủy ban điều tra.
Tiền thân là Quốc hội chung (Common Assembly) ra đời dựa trên Hiệp ước thành lập Cộng đồng Than và Thép châu Âu (1951), Nghị viện châu Âu (EP) ngày nay đã trở thành một trong những thể chế chính trị quan trọng nhất của Liên minh châu Âu (EU). Cùng với Hội đồng Bộ trưởng, EP tạo thành lưỡng viện lập pháp của các thể chế của Liên minh và được mô tả là một trong những cơ quan lập pháp quyền lực nhất thế giới.
EP được trao một loạt quyền giám sát và kiểm soát đối với các thể chế khác của EU, trong đó có quyền giám sát ngân sách châu Âu và bảo đảm luật pháp của châu Âu được thực thi đúng cách.
Ở nhiều nước, nghị viện được trao quyền phế truất người đứng đầu hành pháp với những hình thức khác nhau như luận tội, bãi miễn… Theo khảo sát 88 nước của IPU, 77 nước có quy định về những hình thức này. Trong đó, thủ tục luận tội các quan chức hành pháp được áp dụng ở 66 nước, có cả theo chính thể đại nghị lẫn các nước theo chính thể cộng hòa tổng thống.
Nghị viện ở các nước dù ít hay nhiều đều thực hiện chức năng giám sát, trong đó chủ yếu giám sát hoạt động của hành pháp. Để giám sát được hiệu quả, không chỉ cần có năng lực, nguồn lực, mà còn cần đến các hình thức giám sát. Hoạt động giám sát của nghị viện các nước gồm có một số hình thức tiêu biểu như phiên hỏi - đáp, chất vấn, bỏ phiếu bất tín nhiệm, điều tra, điều trần, luận tội...
Ở những nước có Chính phủ được thành lập từ nghị viện, quy trình quy trách nhiệm của Chính phủ trước nghị viện được thực hiện chủ yếu bằng hai hình thức: bỏ phiếu bất tín nhiệm và bỏ phiếu tín nhiệm Chính phủ. Trong số 88 nước được khảo sát, 64 nghị viện có quyền bỏ phiếu bất tín nhiệm Chính phủ, trong đó 36 nước theo chế độ đại nghị, 10 nước theo chế độ tổng thống, 18 nước theo chế độ hỗn hợp; các nước còn lại đại đa số với chế độ tổng thống không thừa nhận hình thức bỏ phiếu này.
Hội đồng địa phương thường phải xem xét, phê chuẩn báo cáo của cơ quan hành chính địa phương như báo cáo hàng năm, báo cáo giám sát, kế hoạch phát triển địa phương, báo cáo kiểm toán, báo cáo hoạt động, báo cáo tài chính… Những báo cáo này là một trong những kênh giám sát chính thống vì chúng cung cấp thông tin, góp phần minh bạch hóa quá trình hoạt động của chính quyền địa phương.
Ở nhiều nước, theo quy định, Hội đồng có thể thành lập các tiểu ban thường trực hoặc lâm thời để giám sát hoặc thảo luận các dự thảo chính sách và trình báo cáo của tiểu ban cho hội đồng, ví dụ như Nam Phi, Tanzania, Philippines. Đây là công cụ giám sát mạnh, giúp Hội đồng xem xét kỹ lưỡng hơn các vấn đề chuyên sâu, có tính kỹ thuật mà toàn thể hội đồng khó có thể đảm nhận, qua đó nâng cao sự hiệu quả, hiệu lực của giám sát.
Hội đồng địa phương nhiều nước, ngoài các công cụ giám sát chung, trong lĩnh vực ngân sách có hai công cụ giám sát không thể thiếu là cơ quan kiểm toán và các tiểu ban trong lĩnh vực ngân sách.
Được khởi xướng khoảng hai mươi năm trước, Thẻ cho điểm cộng đồng (Community Score Card - CSC) và Thẻ báo cáo công dân (Citizen Report Card - CRC) là những công cụ giám sát ở Hội đồng địa phương một số nước với sự tham gia của cộng đồng dân cư địa phương.
Giám sát của hội đồng còn bao hàm việc đánh giá tính hiệu quả và hiệu năng hoạt động của chính quyền địa phương. Khái niệm hiệu quả trong mọi công việc mà hội đồng và hành chính địa phương đang làm như thế nào? Vẫn còn quan niệm đồng nhất giữa hiệu quả với năng suất, chi phí hoặc hiệu năng (chi phí tiền bạc và thời gian ít mà vẫn đạt mức dự kiến) hoặc đồng nhất hiệu quả với kết quả cuối cùng (có đầu ra, sản phẩm, bất luận có đạt mục tiêu không).
Một nguyên tắc khác trong giám sát cho thấy mối quan hệ giữa chính quyền địa phương và dân chúng là hỏi xem dân đánh giá như thế nào về chất lượng phục vụ của chính quyền.
