Tác động kép từ giảm tỷ lệ sinh và già hóa dân số
Theo báo cáo của Nikkei Shimbun, hiện nay, hơn 90% đàn ông Nhật Bản có sức khỏe tốt ở độ tuổi 65, trong khi tuổi thọ trung bình là khoảng 85 tuổi. Theo Bộ Nội vụ và Truyền thông Nhật Bản, tính đến tháng 9.2020, gần 30% dân số cả nước từ 65 tuổi trở lên, tương đương 36,17 triệu người.
Mặt khác, thống kê do Bộ Y tế, Lao động và Phúc lợi Nhật Bản công bố tháng 9.2022, số người già trên 100 tuổi ở Nhật Bản lần đầu tiên vượt mốc 80.000 người, trong đó 70.975 người là nữ.
Cùng với xu hướng già hóa dân số, lực lượng lao động của Nhật Bản còn đang phải chịu sức ép từ tỷ lệ sinh giảm. Theo báo cáo mới nhất của Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD), lực lượng lao động của Nhật Bản trong năm 2023 là 66 triệu người (tính cả lao động nước ngoài). Con số này sẽ giảm xuống còn 32 triệu người vào năm 2100 nếu tỷ lệ sinh của Nhật Bản vẫn duy trì ở con số 1,3 hiện nay.
Trước thách thức đó, Nhật Bản đã sửa đổi và điều chỉnh một số quy định để tận dụng nguồn lao động đầu bạc, hướng đến trở thành quốc gia không có tuổi nghỉ hưu.
Luật hưu trí mới tạo điều kiện cho người dân làm việc tới 70 tuổi
Kể từ ngày 1.4.2021, Đạo luật Ổn định việc làm cho người cao tuổi sửa đổi của Nhật Bản chính thức có hiệu lực. Điều này đồng nghĩa với việc xã hội Nhật Bản sẽ bước vào thời kỳ nghỉ hưu ở tuổi 70.
Đạo luật Ổn định việc làm cho người cao tuổi lần đầu tiên được thông qua vào năm 2013, yêu cầu người dân không nghỉ hưu trước 60 tuổi và yêu cầu các công ty tạo điều kiện cho người lao động làm việc tới năm 65 tuổi, nếu họ muốn thông qua hình thức tái ký hợp đồng hoặc gia hạn hợp đồng hoặc ký hợp đồng lao động mới.
Văn bản sửa đổi được Quốc hội Nhật Bản thông qua vào tháng 3.2020, với nội dung cốt lõi là yêu cầu các công ty tạo điều kiện cho nhân viên làm việc tới 70 tuổi, tức là nâng tuổi nghỉ hưu của nhân viên doanh nghiệp từ 65 lên 70 (mặc dù điều này không mang tính bắt buộc). Để đạt được mục tiêu này, Chính phủ Nhật Bản đưa ra các biện pháp hỗ trợ, cho phép nhân viên của các công ty Nhật Bản đã nghỉ việc có thể lựa chọn tái tuyển dụng ở một công ty khác hoặc tiếp tục được công ty cũ tuyển dụng lại. Vị trí việc làm mới sẽ được đàm phán và chủ doanh nghiệp phải bảo đảm tạo điều kiện thuận lợi cho người lao động có nguyện vọng tiếp tục làm việc.
Như vậy, kể từ sau khi luật có hiệu lực, người lao động có thể lựa chọn nghỉ hưu hoặc tiếp tục làm việc thêm 5 năm sau khi đã 65 tuổi.
Luật mới được sửa đổi không có hiệu lực bắt buộc vào thời điểm hiện tại. Nghĩa là các công ty hoặc người lao động vi phạm sẽ không bị pháp luật trừng phạt. Tuy nhiên nhìn chung, Chính phủ Nhật Bản đang thực sự chuẩn bị cho việc nghỉ hưu ở tuổi 70.
Còn ở khu vực công, từ tháng 4.2023, tuổi nghỉ hưu đối với công chức nhà nước ở trung ương và địa phương được nâng từ 60 tuổi lên 61 tuổi. Sau đó, cứ 2 năm một lần, tuổi nghỉ hưu của công chức nhà nước sẽ được tăng thêm 1 năm cho đến khi chạm ngưỡng 65 tuổi vào năm tài khóa 2031.
Doanh nghiệp điều chỉnh tuổi nghỉ hưu lên 80 tuổi, giữ chân lao động lớn tuổi
Do Đạo luật Ổn định việc làm cho người lao động lớn tuổi chỉ yêu cầu nhân viên không được nghỉ hưu trước 60 tuổi chứ không yêu cầu các công ty đặt ra giới hạn tuổi nghỉ hưu, nên trước khi Chính phủ Nhật Bản ban hành luật sửa đổi vào năm 2021, nhiều công ty đã tự nâng tuổi nghỉ hưu của nhân viên lên 70 tuổi, thậm chí 80 tuổi và ngày càng nhiều công ty tuyển dụng người lao động trên 65 tuổi.
Theo Báo cáo Tình trạng việc làm của người cao tuổi năm 2022 do Bộ Y tế, Lao động và Phúc lợi Nhật Bản công bố, tỷ lệ các công ty có chính sách sử dụng người lao động từ 70 tuổi trở lên đã tăng hơn gấp đôi trong 10 năm, lên mức 39%.
Một số công ty như công ty bán thiết bị gia dụng có tên "Nojima" thậm chí còn đưa ra chính sách nghỉ hưu ở tuổi 80. Vào năm 2021, công ty này tuyên bố rằng, họ đang triển khai một hệ thống việc làm cho nhân viên cống hiến đến 80 tuổi. Công ty có tổng số hơn 3.000 người lao động. Nếu điều kiện sức khỏe cho phép, họ sẽ ký hợp đồng 1 năm với công ty với tư cách là nhân viên thời vụ, có thể làm việc đến 80 tuổi mới nghỉ hưu. Công ty Nojima cũng tuyên bố rằng, nếu nhân viên có thiện chí, họ vẫn có thể làm việc trong công ty sau 80 tuổi.
Không chỉ xóa bỏ giới hạn về độ tuổi nghỉ hưu, gần đây, cộng đồng doanh nghiệp Nhật Bản liên tục triển khai các phúc lợi nhằm “giữ chân” người lao động từ 60 tuổi trở lên ở lại làm việc lâu hơn để tránh rơi vào tình trạng khủng hoảng lao động.
Bắt đầu từ tháng 4.2024, Công ty Sumitomo Chemical sẽ tăng gấp đôi lương đối với lao động làm việc sau 60 tuổi. Trước đây, Sumitomo Chemical cho phép những người từ 60 tuổi trở lên đăng ký làm việc lại nhưng với mức lương từ 40 - 50% so với trước đó. Thay đổi mới sẽ tăng gấp đôi tiền lương cho nhóm tuổi này. Hiện tại, 3% nhân viên của Sumitomo Chemical là từ 60 tuổi trở lên. Thị phần của họ dự kiến tăng lên 17% trong vòng một thập kỷ tới. Một Giám đốc nhân sự của Sumitomo Chemical cho biết: “giữ chân nhân tài không phải là việc dễ, và nhu cầu tận dụng nhân tài cấp cao cũng trở nên cấp thiết hơn”.
Một số công ty đang xem xét loại bỏ độ tuổi bắt buộc để rời khỏi các vị trí quản lý. Công ty đồ thể thao Asics trước đây yêu cầu không cấm bố trí nhân viên vào các vị trí quản lý khi họ bước sang tuổi 59. Tuy nhiên, công ty này đang xem xét sửa đổi quy tắc giới hạn về độ tuổi này để tận dụng chất xám của lao động lớn tuổi.
Chính sách “trì hoãn nhận lương hưu”
Người lao động sẽ nhận được nhiều lương hưu hơn nếu thời điểm nhận lương muộn hơn so với quy định. Đó cũng là một chính sách của Chính phủ Nhật Bản để khuyến khích người dân trì hoãn nghỉ hưu, ở lại làm việc lâu hơn.
Cụ thể, vào năm 2020, một điểm sửa đổi trong luật hưu trí của Nhật Bản đã cho phép người lao động lựa chọn bắt đầu nhận lương hưu từ 75 tuổi, thay vì 70 tuổi như quy định trước đây. Trước đó, chính phủ đề nghị người dân bắt đầu nhận lương hưu ở tuổi 65, song cho phép họ được quyền lựa chọn bắt đầu nhận ở tuổi 70 nhằm khuyến khích người lao động làm việc lâu năm hơn. Nếu người lao động Nhật Bản trì hoãn tuổi bắt đầu nhận lương hưu thêm 5 năm so với mức giới hạn, thì lương hưu họ nhận được sẽ cao hơn 84% so với khi bắt đầu nhận lương. Cũng theo luật sửa đổi, chương trình lương hưu yêu cầu người sử dụng lao động phải trả một nửa phí bảo hiểm xã hội của người lao động.
Ngoài ra, luật sửa đổi cũng cho phép người làm bán thời gian và những người lao động làm việc không thường xuyên khác tham gia vào chương trình lương hưu của chính phủ. Điều này cũng tạo điều kiện để người lao động lớn tuổi hào hứng hơn với việc kéo dài thời gian làm việc, bởi phần lớn trong số họ ưa thích một công việc bán thời gian. Trước đó, nhân viên làm bán thời gian chỉ được tham gia chương trình khi họ làm việc trên 20 giờ/tuần tại các công ty có trên 500 nhân viên. Người lao động toàn thời gian phải tham gia chương trình hưu trí bất kể quy mô của công ty nơi họ làm việc.
