Trong vụ kiện ngày 8.3, mười nguyên đơn - bao gồm cả các cặp đã đăng ký kết hôn và các cặp sống chung như vợ chồng - đệ đơn kiện lên Tòa án quận Tokyo, và một cặp vợ chồng kiện ở Sapporo. Nếu Tòa án Tối cao Nhật Bản quyết định rằng điều luật này vi Hiến, nó sẽ tiếp tục được xem xét tại Quốc hội.
Điều luật cổ xưa – sản phẩm của chế độ phụ hệ
Nhật Bản là quốc gia duy nhất trên thế giới quy định vợ chồng phải cùng họ. Điều 750 của Bộ luật Dân sự Nhật Bản buộc một trong hai người sau khi kết hôn phải đổi họ. Về lý thuyết, người chồng có thể lấy theo họ của vợ mình, nhưng trên thực tế, chỉ có 4% nam giới đổi sang họ của vợ. Suy nghĩ chiếm tỷ lệ áp đảo là phụ nữ phải từ bỏ họ khai sinh của mình để đổi sang họ chồng. Việc mang họ khác nhau chỉ được cho phép trong trường hợp kết hôn với người khác quốc tịch.
Điều luật cổ xưa này trong Bộ luật Dân sự được thông qua lần đầu tiên vào cuối những năm 1898, thời Minh Trị (1868-1912), khi Nhật Bản chính thức hóa hệ thống gia đình phụ hệ. Với số lượng phụ nữ quan tâm tới sự nghiệp ngày càng tăng, người tiếp tục sử dụng tên riêng tại nơi làm việc sẽ gặp rắc rối trong cuộc sống hàng ngày do sự khác biệt giữa tên pháp lý và tên trong công việc.
Bị “khai tử về mặt xã hội”
Đối với những phụ nữ Nhật Bản, cơn ác mộng hành chính sẽ hỏi thăm ngay sau khi cô kết hôn. Một nữ nhân viên văn phòng đến từ Tokyo cho biết đã phải thực hiện hàng chục giấy tờ hành chính để đổi tên trên hộ chiếu và các tài liệu khác, cũng như cập nhật tên tài khoản mạng xã hội của mình. "Việc đó rất tốn thời gian và bất tiện. Nhưng điều rắc rối lớn nhất là họ của tôi trên hộ khẩu cũng bị đổi sang của chồng. Điều đó có nghĩa tôi phải đi giải thích với nhà tuyển dụng khi muốn được gọi bằng họ tên thời con gái ở nơi làm việc", cô Akiko Saikawa cho biết.
Cô Ida Naho, giám đốc một tổ chức thúc đẩy phương án vợ chồng mang họ khác nhau, cho biết: "Một số người sẵn sàng đổi họ vì cho rằng điều đó đánh dấu cuộc đời sang trang mới. Nhưng cũng có nhiều người nghĩ điều này bất bình đẳng. Tôi cảm thấy việc đổi họ giống như khai tử về mặt xã hội vậy".
Cô Naho đấu tranh phản đối luật lâu đời này sau khi phải trải qua quy trình đổi họ phức tạp và đau đầu trong 2 cuộc hôn nhân. Cô bắt đầu vận động các nghị sĩ từ năm 2018. Cô giải thích: "Để đổi họ, tôi phải tiến hành hơn 100 thủ tục hành chính tại nhiều cơ sở khác nhau, trong đó có tài khoản ngân hàng, hộ chiếu và thẻ tín dụng. Tôi thấy mình mất hết lòng tự trọng và bản sắc cá nhân. Tôi nghĩ thật bất công là chúng tôi phải chọn một họ cho một gia đình. Việc giữ hay bỏ họ khai sinh là quyền cá nhân".
Cô Naho cho biết chế độ hiện nay gây bất lợi và bất tiện cho nhiều phụ nữ. Cô cũng nói rằng chế độ này có thể dẫn tới vi phạm quyền riêng tư, bởi việc đổi họ phản ánh các vấn đề cá nhân như ly hôn hoặc tái hôn.
Sự nghiệp bị hủy hoại vì đổi họ
Liên đoàn Kinh doanh Nhật Bản (Keidanren) - nhóm vận động hành lang doanh nghiệp hùng mạnh của Nhật Bản - đã thu thập ý kiến của những nhân sự nữ từng gặp rắc rối trong vấn đề giấy tờ sau khi kết hôn.
Một phụ nữ cho biết việc đổi họ khiến sự nghiệp của cô bị hủy hoại vì "những bài báo học thuật viết dưới tên thời chưa kết hôn không được công nhận". Một người khác cho biết tên mà cô thường dùng không được công ty chấp nhận lúc ký hợp đồng.
Masahiko Uotani, giám đốc điều hành hãng mỹ phẩm Shiseido, cho hay từng có nữ giám đốc điều hành bị khách sạn từ chối phục vụ hay không được vào phòng họp trong các chuyến công tác nước ngoài vì danh tính trên giấy tờ tùy thân và chức danh công tác không khớp.
"Hệ thống hiện nay đang trở thành rào cản phát triển nghề nghiệp đối với những người làm việc ở nước ngoài", Uotani nói trong hội nghị của Keidanren.
Thiếu tiến bộ về bình đẳng giới
Bên cạnh sự bất tiện và phiền hà, các nhà hoạt động cho rằng việc nhất quyết bắt vợ chồng phải dùng chung họ là một dấu hiệu cho thấy Nhật Bản thiếu tiến bộ về bình đẳng giới.
Machiko Osawa, giáo sư, chuyên gia về kinh tế lao động tại Đại học Phụ nữ Nhật Bản, cho rằng sự điều này có căn nguyên từ "tư tưởng gia trưởng lỗi thời" khi "kiên quyết ủng hộ hiện trạng dù nó đã lạc hậu".
"Phụ nữ mới cưới mất thời gian để đổi tên trên tài khoản ngân hàng, thẻ tín dụng, hộ chiếu và giấy tờ hành chính. Đối với những người là chuyên gia, việc phải đổi họ là sự phủ nhận những thành tựu đã đạt được. Nó chỉ gây ra sự bối rối và khiến phụ nữ phải phục tùng đàn ông", bà Osawa nói.
Chỉ số ít muốn giữ nguyên hiện trạng
Nhiều người ở Nhật Bản tin rằng đã đến lúc suy nghĩ lại. Một khảo sát trực tuyến do tổ chức vận động của cô Naho và Giáo sư Tanamura Masayuki của Đại học Waseda tiến hành năm 2020 cho thấy 70,6% trong số 7.000 người trả lời nói rằng họ không có vấn đề gì với việc các cặp đã kết hôn mang họ khác nhau. Chỉ 14,4% ủng hộ giữ nguyên hiện trạng.
Mặc dù đây thường được coi là vấn đề lớn đối với phụ nữ, ông Tanamura khẳng định nam giới cũng bị ảnh hưởng. Ông cho biết trong số những nam giới trả lời khảo sát, 2,4% người trong độ tuổi 20 đã từ bỏ ý định kết hôn vì họ không thể mang họ khác với bạn đời.
Áp lực thay đổi đến từ sự tiến bộ
Trong vài thập kỷ qua, Quốc hội Nhật Bản đã thảo luận về việc sửa đổi điều khoản này để cho các cặp đã kết hôn mang họ khác nhau. Nhưng mọi nỗ lực đều bị dập tắt ngay từ giai đoạn đầu của quy trình lập pháp.
Các chính trị gia bảo thủ, đặc biệt là trong Đảng Dân chủ Tự do cầm quyền, phản đối dữ dội, cho rằng việc vợ chồng mang họ khác nhau sẽ khiến tình cảm gia đình rạn nứt, dễ ly hôn hơn, và tác động xấu tới trẻ em.
Mặc dù Toà án Tối cao Nhật Bản từng nhiều lần giữ nguyên điều luật từ thế kỷ 19 này trong các lần đấu tranh pháp lý năm 2015, 2019 và mới nhất là 2021. Tuy nhiên những áp lực chưa từng có, từ cả xã hội và giới doanh nghiệp đang ngày càng được thúc đẩy. Ngày càng xuất hiện nhiều lời kêu gọi thay đổi do xã hội Nhật Bản ngày càng nhận thức được những khó khăn của phụ nữ trên đường sự nghiệp. Điều đó tiếp thêm niềm tin cho luật sư và các nguyên đơn trong vụ kiện hiện tại.
"Ngày càng có nhiều nhà quản lý nam giới ủng hộ cơ chế cho phép các cặp vợ chồng có thể lựa chọn", Makiko Terahara, luật sư dẫn đầu vụ kiện, người từng tham gia 2 vụ kiện tương tự trước đây, cho biết. "Lần 3 sẽ là lần may mắn".
Keidanren - nổi tiếng với lập trường bảo thủ - cũng đã bày tỏ thái độ ủng hộ thay đổi vào tháng trước. "Cá nhân tôi nghĩ chúng ta nên giới thiệu một hệ thống họ riêng", Chủ tịch Keidanren, ông Masakazu Tokura, phát biểu tại cuộc họp báo hồi tháng 2. Keidanren dự định gửi tờ trình về vấn đề này lên chính phủ sớm nhất là vào nửa đầu năm nay.
Theo khảo sát năm 2022 do Viện Quản lý Lao động tiến hành, gần 84% công ty Nhật cho phép phụ nữ giữ họ thời con gái ở nơi làm việc, nhưng họ cần bổ sung giấy tờ xác nhận nhân thân khi đi công tác ở nước ngoài, điều gây nhiều rắc rối và lúng túng. "Tôi muốn vấn đề này được đặt lên hàng đầu để hỗ trợ công việc của phụ nữ", Masakazu Tokura, người đứng đầu Keidanren, nói.
