Từ khó khăn thực tế
Trung tâm Giám định ADN của Viện Công nghệ sinh học (Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) là một trong 3 đơn vị giám định đầu ngành của cả nước tham gia vào đề án tìm kiếm, quy tập, định danh hài cốt liệt sĩ còn thiếu thông tin bằng phân tích ADN. Từ năm 2019 đến nay, Trung tâm đã phát triển 13 quy trình phân tích ADN từ mẫu xương lâu năm, thực hiện 800 đợt tách chiết ADN nhân, tương đương khoảng 8.000 mẫu hài cốt liệt sĩ. Tỷ lệ thu nhận thông tin ADN trong các mẫu đạt 22% (khoảng 1.600 mẫu), góp phần cung cấp thông tin ADN hài cốt liệt sĩ cho Cục Người có công, Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội.
Thực tế thời gian qua, dù liên tục nghiên cứu và áp dụng công nghệ trong phân tích ADN ty thể, song công tác giám định ADN hài cốt liệt sĩ vẫn đối mặt với nhiều khó khăn. Đến nay, vẫn còn khoảng 180.000 hài cốt liệt sĩ cần tiếp tục tìm kiếm, quy tập; khoảng 300.000 mộ liệt sĩ trong các nghĩa trang liệt sĩ trên toàn quốc còn thiếu thông tin, cần bổ sung, xác định danh tính. Trong đó, với các mộ liệt sĩ từ thời kháng chiến chống Pháp do thời gian chôn cất đã lâu nên không bảo đảm chất lượng để tách chiết và thu nhận thông tin ADN. Chưa kể, việc chôn cất trong thời chiến khó đạt quy chuẩn, cũng như tác động của khí hậu nhiệt đới, nhiệt đới gió mùa gây ảnh hưởng rất lớn đến chất lượng mẫu xương hài cốt liệt sĩ cần phân tích.
Theo PGS.TS. Phí Quyết Tiến - Phó Viện trưởng Viện Công nghệ sinh học, hiện nay, các đơn vị sử dụng công nghệ giám định ADN cho mẫu hài cốt liệt sĩ dựa trên phân tích ADN ty thể. Mặc dù phương pháp này đã hỗ trợ nhiều kết luận xác định danh tính, nhưng quá trình giám định ADN hài cốt gặp không ít thách thức khi số lượng mẫu lớn và chất lượng mẫu giảm. Tính hiệu quả của các phương pháp thu nhận thông tin ADN ty thể và so sánh với thông tin ADN của thân nhân ngày càng giảm.
Bên cạnh đó, đối khớp thông tin ADN ty thể có khả năng phân biệt cá thể thấp do xác suất trùng hợp ngẫu nhiên của hồ sơ ADN ty thể trong quần thể cao, vì vậy dữ liệu ADN ty thể không thể được sử dụng độc lập, mà cần kết hợp các bằng chứng khác trước khi đưa ra kết luận định danh. Do đó, trong số mẫu xương hài cốt thu thập được, có đến 30% mẫu không ra kết quả.
Đến tìm kiếm công nghệ mới
Hiện nay, với sự phát triển công nghệ phân tích hiện đại bằng máy giải trình tự gene thế hệ mới kết hợp công nghệ phân tích sinh học, thế giới đã áp dụng công nghệ NGS vào phân tích ADN nhân của các mẫu xương cổ và hài cốt. Tiếp cận theo hướng này, Viện Công nghệ Sinh học đã triển khai các nhiệm vụ như giải trình tự hệ gene tham chiếu người Việt, làm cơ sở hỗ trợ cho công tác giám định ADN xương cổ và phân tích hệ gene người Việt nói chung. Viện Công nghệ sinh học còn phối hợp Viện Khảo cổ học xác định nguồn gốc di truyền với mẫu xương có niên đại vài trăm năm đến hàng nghìn năm. Đây chính là cơ sở khoa học để tiếp tục phát triển giám định mẫu ADN xương cổ hài cốt liệt sĩ thông thường có thời gian chôn lấp từ 40 - 80 năm.
Công nghệ phân tích ADN thế hệ mới dựa trên nền tảng phân tích SNP trên hệ gen nhân đang được thực hiện thử nghiệm trên mẫu ADN hài cốt liệt sĩ Việt Nam, bước đầu cho kết quả khả quan. Công nghệ này được Chính phủ, các bộ, ngành ủng hộ triển khai thông qua nhiệm vụ từ Dự án ODA của Mỹ về tăng cường công tác giám định ADN hài cốt liệt sĩ Việt Nam. Nếu áp dụng thành công tại Việt Nam có thể mở ra hướng phát triển mới, bổ sung cho công tác giám định ADN hài cốt dựa trên phân tích chỉ thị trên ty thể.
Phó Viện trưởng Viện Công nghệ sinh học, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, PGS.TS. Phí Quyết Tiến.
Tháng 3.2024, Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam đã phê duyệt dự án ODA về "Nâng cao năng lực giám định hài cốt trong chiến tranh thông qua hợp tác phát triển, chuyển giao công nghệ và tiếp nhận trang thiết bị, hóa chất, vật tư tiêu hao". Dự án đã mở ra những bước tiến mới với kỳ vọng nâng cao hiệu quả của công tác giám định ADN hài cốt liệt sĩ. Theo đó, Trung tâm Giám định ADN và Ủy ban quốc tế về Tìm kiếm người mất tích (ICMP) phối hợp phát triển và tối ưu các công nghệ phân tích ADN mới, bao gồm công nghệ tách chiết ADN nhân, công nghệ giải trình tự gene thế hệ mới phát hiện và phân tích các chỉ thị SNP (đa hình đơn nucleotide).
Để triển khai dự án này, Viện Công nghệ sinh học đã cử đoàn công tác mang 100 mẫu hài cốt liệt sĩ sang Hà Lan triển khai tách chiết ADN nhân và thực hiện giám định bằng công nghệ mới. Cùng với đó, chuyên gia Hà Lan cũng sang Việt Nam thực hiện nhiệm vụ hai bên đang triển khai. Kết quả ban đầu cho thấy, với các kỹ năng về chuyên môn và khả năng tiếp cận với trình độ KHCN hiện nay, các nhà khoa học của Viện Công nghệ sinh học có thể làm chủ công nghệ giải trình tự gene thế hệ mới để nâng cao công suất và hiệu quả giám định ADN hài cốt liệt sĩ.
Trong giai đoạn tới, Trung tâm Giám định ADN sẽ hoàn thiện cơ sở vật chất trên cơ sở tiếp nhận máy giải trình thế hệ mới trong khuôn khổ dự án được tài trợ cho Việt Nam. Đồng thời cải tiến, ứng dụng công nghệ mới vào công tác giám định, nghiên cứu tối ưu thử nghiệm các phương pháp khác nhau trên nền tảng nội lực của cán bộ và tiếp thu công nghệ từ Ủy ban Quốc tế về người mất tích. Bên cạnh đó, tăng cường hợp tác đào tạo phát triển nguồn nhân lực, gửi cán bộ sang Hà Lan tiếp nhận công nghệ, tham gia công tác giám định từ Nhật Bản, Hàn Quốc, các nước Đông Nam Á, Cơ quan Kiểm kê Tù binh và Người mất tích thuộc Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ để học hỏi, hoàn thiện công nghệ.
