Bình dị “men trong đất”
Ai về mua vại Hương Canh/ Cho mai lấy trúc cho anh lấy nàng. Câu ca dao nhắc nhớ về làng quê có nghề gốm lừng danh một thời. Theo dân làng, gốm sành không men Hương Canh, xã Tam Canh, Bình Xuyên, Vĩnh Phúc, có tuổi đời hơn 300 năm. Các sản phẩm thô, mộc có màu đất nung cháy. Đất, nước dưới bàn tay nhào trộn của nghệ nhân, kết hợp với lửa tạo nên bề mặt đồ vật bóng, sáng, giống như được phủ một lớp men, thường được gọi là “men trong đất”. Gốm Hương Canh chuyên đồ gia dụng: chum, vại, vò, liễn, ang, thạp…
Sáng 5.1, triển lãm “Gốm Hương Canh - Đối thoại giữa truyền thống và hiện đại” đã khai mạc tại Phòng trưng bày, Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 65 Nguyễn Du, Hà Nội. Họa sĩ Lê Thiết Cương, giám tuyển triển lãm cho biết, đây là triển lãm quy mô về gốm Hương Canh lần đầu tiên tổ chức ở Hà Nội, kết nối nghệ nhân và nghệ sĩ, các thế hệ. Quan trọng nhất, đây là cuộc trò chuyện giữa truyền thống và hiện đại. Những chum tương, ấm sắc thuốc, vại muối dưa, lon giã cua của Hương Canh truyền thống đối thoại với gốm Hương Canh mới và khác của tinh thần trang trí, hội họa và điêu khắc.
Những năm 60 của thế kỷ trước, nghề gốm nơi đây phát triển cực thịnh. Ấn tượng với chất mộc mạc, dân dã, bình dị của dòng gốm mang nhiều chất làng, chất quê của người Việt Nam, theo họa sĩ Lê Thiết Cương, đồ gốm sành gia dụng Hương Canh chính là bức chân dung đời sống làng quê, đời sống văn minh nông nghiệp, tâm tính người Việt Nam. Những vại muối dưa, những niêu kho cá, những chum tương, những hũ đựng hạt giống treo gác bếp - tâm hồn người Việt Nam, văn hóa Việt Nam ở đó…
Thế hệ trước đã quen thuộc muối dưa cà thì dùng vại sành Hương Canh, người kỹ tính thì nén dưa cà vẫn phải dùng đĩa sành Hương Canh chặn phía trên rồi mới đặt vật nặng vào. Vì gốm sành Hương Canh là gốm không men, không bóng nhẵn, không làm ‘kháng khú’ dưa cà. Nói chính xác thì men đã sẵn trong đất. Hình ảnh chum tương dưới gốc cau, bể nước, cầu ao, sân gạch đã quen thuộc…
Tuy nhiên, trong khoảng thời gian khó khăn chung của cả nước, nhu cầu thị trường thay đổi, gốm gia dụng Hương Canh không còn được ưa chuộng, nghề gốm mai một. Có giai đoạn, cả làng chuyển sang làm ngói. Đến năm 1994, làng chỉ còn 3 hộ làm gốm, đến nay đã có 7 hộ gắn bó với nghề truyền thống.
Nghệ nhân Giang Thị Nhạn, người sinh ra và lớn lên với nghề gốm Hương Canh, cùng chồng và con mở lại nghề gốm truyền thống tại gia đình năm 1994 và gắn bó với nghề cho đến hiện nay. “Có những lúc sản phẩm gốm khó cạnh tranh trên thị trường, tuy nhiên, gia đình tôi vẫn duy trì, gắn bó để nối tiếp truyền thống cha ông. Đến nay, gia đình có 5 cháu thì 4 cháu theo nghề”.
Mở ra cách nhìn mới
Nghiên cứu về dòng gốm này, họa sĩ Lê Thiết Cương cho biết, đất sét xanh và đất sét nâu (móng trâu) mà ông trời dành tặng cho Hương Canh là chất thổ đới kim, vi lượng ôxit sắt (Fe203) tự nhiên trong đất đã làm nên nước da nâu cháy mộc mạc khỏe khoắn của gốm sành. Đất thì quánh dẻo và nhiều sắt, nước sông Cánh (một nhánh của sông Cà Lồ) chính là nước tưới ruộng tạo ra giống lúa ré Cánh. Lò Hương Canh vẫn đốt củi, nhiệt độ trên 1.000 độ C, lửa táp trực tiếp vào sản phẩm, mạnh - nhẹ, nhiều - ít tạo ra chỗ bóng - chỗ mờ, đậm - nhạt cực kỳ hấp dẫn…
Có truyền thống đặc sắc như vậy, tuy nhiên, theo họa sĩ Lê Thiết Cương, để giữ gìn và phát triển gốm trong thời điểm hiện nay, cần có sự kết nối giữa truyền thống và hiện đại, nghệ nhân và nghệ sĩ, người thiết kế với nghệ nhân. Nếu không đưa được thẩm mỹ hiện đại vào thì rất khó để nghề truyền thống sống được. Bảo tồn truyền thống bằng nghệ thuật hiện đại, làm cho truyền thống sống được trong đời sống hiện đại là cách bảo tồn bền vững nhất. Bảo tồn bằng thẩm mỹ hiện đại cũng là cách để truyền thống ấy mới hơn và di sản ấy hiện đại hơn…
Đồng tình với ý kiến trên và thường về làng Hương Canh sáng tác với chất liệu gốm, họa sĩ Lê Huy Văn cho rằng, hoàn toàn có thể gợi mở hướng đi của chất liệu truyền thống gắn với nghệ thuật.
Thực tế, thế hệ trẻ của làng cũng dần thay đổi. Họa sĩ Nguyễn Hồng Quang, người con của làng Hương Canh và gia đình 4 đời theo nghề gốm cho biết: “Gốm Hương Canh là tài sản lớn các cụ để lại. Chúng tôi là những người trẻ, có tri thức, yêu nghề, mong muốn phát triển nghề. Gốm Hương Canh có chất liệu mộc, không men và tông màu trầm, các nghệ sĩ tìm cách đưa tới cái nhìn về thị giác, mang đến cho chất liệu gốm này đủ sắc độ, sáng tối. Người trẻ của làng có tham vọng đưa Hương Canh từ gốm dân dụng tới gốm nghệ thuật đương đại”.
Ngoài những sản phẩm gia dụng và gốm nghệ thuật, họ vẫn có những workshop để thu hút nghệ sĩ từ nhiều nơi đến sáng tác với chất liệu gốm. Bên cạnh đó, những nghệ sĩ, nghệ nhân trẻ có nhiều cải tiến về lò nung gốm, áp dụng khoa học kỹ thuật trong chế biến nguyên liệu… để đạt chất lượng sản phẩm cao nhất.
Tuy nhiên, hành trình này cũng không ít khó khăn, bởi khu vực xung quanh làng đang đẩy mạnh công nghiệp, nguồn nguyên liệu ngày càng hạn chế, mặt bằng sản xuất chỉ giới hạn ở hộ gia đình, chưa có điểm phát triển làng nghề. Bên cạnh đó, còn ít người trẻ biết và theo nghề gốm truyền thống…
Họa sĩ Nguyễn Hồng Quang kỳ vọng với những nỗ lực phát triển nghề sẽ làm thay đổi cách nhìn về gốm Hương Canh, không chỉ là hàng dân dụng mà còn là chất liệu để nghệ sĩ sáng tạo tác phẩm. Bên cạnh nghề truyền thống là giá trị cốt lõi, gốm đương đại đang là một hướng đi cho sự phát triển của làng nghề truyền thống này.
