Thuốc lá lậu vẫn diễn biến phức tạp

Dù có những nỗ lực rất lớn từ Chính phủ, bộ ngành, các cơ quan chức năng, nhưng với đặc thù của Việt Nam có đường biên giới dài với các quốc gia láng giềng, nên thời gian qua tình hình thuốc lá lậu vẫn còn diễn biến phức tạp.

Đề cập đến vấn đề thuốc lá lậu, ông Kiều Dương, Vụ trưởng Vụ Chính sách - Pháp chế, Tổng cục Quản lý Thị trường (Bộ Công Thương) cho biết, trong giai đoạn 5 năm 2019 - 2023, các lực lượng chức năng đã bắt giữ được 59.637 vụ buôn lậu thuốc lá, đưa ra truy tố, xét xử nhiều tổ chức, cá nhân, tịch thu nhiều phương tiện vận chuyển. Tổng số thuốc lá nhập lậu bị bắt giữ là 37,5 triệu bao.

Lý giải về tình trạng buôn lậu thuốc lá ở Việt Nam trong giai đoạn vừa qua, ông Kiều Dương cho rằng, bên cạnh yếu tố khách quan như vùng biên giới rộng, thì lợi nhuận do buôn lậu thuốc lá mang lại là rất lớn, lớn hơn cái giá mà người buôn lậu phải trả nếu như bị phát hiện và xử phạt.

Cùng quan điểm này, ông Nguyễn Chí Nhân, Tổng Thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam (VTA), cũng đưa ra bức tranh cụ thể hơn về thuốc lá nhập lậu vẫn diễn ra phức tạp, tinh vi tại nội địa. Thuốc lá lậu ước lượng chiếm 13% - 15% tổng sản lượng toàn Việt Nam (tương đương 4,8 - 5 tỷ bao).

Đánh giá kỹ tác động khi tăng thuế đối với thuốc lá

Dự thảo Luật Thuế Tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) nhắm đến việc hạn chế sản xuất và điều tiết tiêu dùng nhằm đạt được mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá của Chiến lược quốc gia về phòng, chống tác hại của thuốc lá đến năm 2030 do Thủ tướng Chính phủ phê duyệt. Dự thảo Luật đưa ra 2 phương án về tăng thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB). Phương án 1: năm 2026, vẫn giữ nguyên tỷ lệ tính thuế 75% trên giá bán như hiện nay và bổ sung 2.000 đồng/bao. Từ năm 2027 - 2030, mỗi năm thuế tăng thêm 2.000 đồng/bao. Đến năm 2030, mức thuế tuyệt đối là 10.000 đồng/bao. Phương án 2: Năm 2026, cùng với việc giữ nguyên mức 75%, mức thuế tuyệt đối với thuốc lá là 5.000 đồng/bao. Mỗi năm sau tăng thêm 1.000 đồng/bao. Đến năm 2030, thuế tăng lên 10.000 đồng/bao.

Hệ thống tính thuế TTĐB đối với mặt hàng thuốc lá điếu đã được xây dựng và có lộ trình, mức thuế suất được quy định tăng theo lộ trình từ 65% lên 70% (từ ngày 1.1.2016 – 31.12.2018) và lên 75% (từ ngày 1.1.2019) để thực hiện cam kết của Việt Nam tại Công ước khung về kiểm soát thuốc lá và mục tiêu giảm sử dụng thuốc lá tại Chiến lược quốc gia phòngchống tác hại thuốc lá đến 2020 đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt.

Bà Đinh Thị Quỳnh Vân, Chủ tịch của PwC Việt Nam đưa ra nhận định: Việt Nam trải qua rất nhiều cuộc cải cách thuế, trong đó có thuế TTĐB đối với thuốc lá. Tuy nhiên mức tăng thuế của chúng ta không tăng nhanh như đề xuất lần này của dự thảo Luật. 

Việc thuế TTĐB đối với thuốc lá tăng nhanh có thể sẽ dẫn đến những tác động tiêu cực không mong muốn. Bà Đinh Thị Quỳnh Vân cũng đưa ra kịch bản có thể xảy ra nếu thực hiện các phương án tăng thuế đối với thuốc lá. Theo đó, sản lượng thuốc lá hợp pháp có thể sẽ giảm hơn 70% vào năm 2030 so với hiện tại, thuốc lá lậu có thể tăng lên 50 tỷ điếu vào năm 2030, thất thu từ thuốc lá lậu có thể lên đến 40 nghìn tỷ đồng vào năm 2030 so với mức 5 - 6 nghìn tỷ đồng hiện tại. Hoạt động sản xuất kinh doanh sẽ bị ảnh hưởng, và rủi ro nhiều doanh nghiệp thu hẹp sản xuất, thậm chí đóng cửa, kéo theo việc làm của người lao động tại các nhà máy thuốc lá, nông dân ở các vùng trồng nguyên liệu và các nhà phân phối, nhà bán lẻ chịu tác động tiêu cực. 

Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (Bộ Tài chính) cũng đưa ra kịch bản tương tự với PwC: sản lượng hợp pháp giảm mạnh, thuốc lá lậu lại tăng lên nhanh chóng khi điều chỉnh thuế suất thuế TTĐB đối với thuốc lá theo đề xuất hiện nay. Cụ thể, ở cả 2 phương án tăng thuế của Bộ Tài chính, sản lượng thuốc lá hợp pháp đều giảm mạnh vào năm 2030: thuốc lá hợp pháp giảm 30% ở phương án 1 (tương đương giảm 28 tỷ điếu) và giảm 36% ở phương án 2 (khoảng 31 tỷ điếu) so với năm 2025 trước khi tăng thuế.

Ngược lại, việc tăng thuế, nếu không có biện pháp kiểm soát, có thể dẫn đến lượng thuốc lá lậu sẽ tăng mạnh. Đến năm 2030, thuốc lá lậu có thể sẽ tăng 205% ở phương án 1 (khoảng 22 tỷ điếu) và tăng 230% ở phương án 2 (tương đương 24 tỷ điếu) so với 2025.

Việc tăng thuế thuốc lá ở một số nước trên thế giới cho thấy, Malaysia sau khi tăng thuế vào giai đoạn 2014-2015, sản lượng thuốc lá hợp pháp giảm 55% chỉ sau 5 năm, thuốc lá lậu chiếm 65% thị phần vào năm 2020, gây thất thoát 5,1 tỷ RM tiền thuế, thu ngân sách sau tăng thuế giảm so với thời điểm trước tăng thuế trong khi đó tổng lượng tiêu thụ thuốc lá lại tăng 5% sau khi tăng thuế và 3 nhà sản xuất thuốc lá lớn đã đóng cửa các nhà máy tại quốc gia này. Hay tại Đức, trong giai đoạn 2002 - 2005 khi thuế tuyệt đối tăng 48% và thuế tương đối tăng khoảng 8%, người tiêu dùng chuyển sang mua thuốc lá từ các quốc gia khác, lượng tiêu thụ thuốc lá hợp pháp giảm khoảng 34%, và ngân sách Nhà nước bị trì trệ.

Nhiều ý kiến lo ngại, việc tăng thuế cao và đột ngột có thể không hỗ trợ đạt mục tiêu tăng thu thuế đối với ngành hàng thuốc lá cũng như giảm tỷ lệ người hút. Cùng với đó, nếu không có biện pháp quản lý chặt thì có thể làm gia tăng thuốc lá lậu. Đồng thời, có thể ảnh hưởng đến các doanh nghiệp sản xuất thuốc lá hợp pháp và việc làm của người lao động.

Từ thực tế này, các chuyên gia đề nghị, cơ quan quản lý Nhà nước nên cân nhắc, tính toán thận trọng trên cơ sở xem xét các phân tích, mô hình hiện tại để có chính sách tăng thuế TTĐB đối với thuốc lá phù hợp hơn. Việc tăng TTĐB cần có lộ trình hợp lý và có tính định hướng dài hạn nhằm để bảo đảm hài hòa lợi ích của các bên. Điều này sẽ giúp đạt được mục tiêu của Chính phủ đặt ra về hạn chế tiêu dùng, nhưng cũng đảm bảo sự ổn định nguồn thu ngân sách Nhà nước, hạn chế sự gia tăng đột biến của thuốc lá lậu, từ đó bảo vệ và hỗ trợ ngành thuốc lá nội địa chuyển đổi sang cơ cấu sản phẩm ít độc hại và hiệu quả hơn.