Lễ hội Tản Viên Sơn Thánh là hoạt động văn hóa đậm sắc màu truyền thống, tri ân công đức vị thần đứng đầu trong “Tứ bất tử” của người Việt - người đã giúp dân khai sơn, trị thủy, dạy cách làm ruộng, săn bắn, dệt lụa, hát ca và mở hội.
Trong tâm thức người Việt, Tản Viên Sơn Thánh không chỉ hiện thân của một vị thần núi, cai quản không gian thiêng của ngọn núi Tản phía Tây kinh thành Thăng Long mà còn là hiện thân của nhân vật anh hùng chiến đấu chống lại thế lực ngoại bang, liên minh các bộ tộc, bảo vệ địa bàn cư trú của cư dân.
Bên cạnh đó, Tản Viên Sơn Thánh còn là nhân vật anh hùng sáng tạo văn hóa, tạo ra lửa, khơi nguồn nước cứu nạn dân chúng, dạy dân các nghề nghiệp khác nhau và được tôn thờ như một vị tổ sư bách nghệ.
Phát biểu tại lễ khai mạc, Chủ tịch UBND huyện Ba Vì Đỗ Mạnh Hưng cho biết, năm nay là năm thứ 16 huyện Ba Vì khôi phục và tổ chức lễ hội Tản Viên Sơn Thánh tại cụm di tích đền Thượng, đền Trung, đền Hạ với mong muốn, những giá trị văn hóa của lễ hội, những phong tục tập quán của Ba Vì được bảo tồn và lan tỏa mạnh mẽ.
Hiện, trên địa bàn huyện có 397 di tích đã được kiểm kê, trong đó có 120 di tích thờ Đức Thánh Tản và 134 di tích đã được xếp hạng các cấp tiêu biểu như: Di tích quốc gia đặc biệt đình Tây Đằng; di tích đình Thụy Phiêu; di tích đình Chu Quyến... Trong chiến lược phát triển, huyện Ba Vì xác định, di sản văn hóa là tài sản vô giá, gắn kết cộng đồng dân tộc. Đây cũng là nguồn lực để làm phong phú các sản phẩm du lịch, góp phần phát triển kinh tế - xã hội.
Lễ hội Tản Viên Sơn Thánh được tổ chức chính lễ vào ngày 14 tháng Giêng năm Giáp Thìn (tức 23.2.2024) tại Di tích lịch sử - Văn hóa quốc gia đền Hạ thuộc xã Minh Quang và không tổ chức rước liên vùng với huyện Thanh Thủy (Phú Thọ).
Tại lễ hội, người dân và du khách thập phương được tham gia nghi thức dâng hương tưởng nhớ công ơn Đức Thánh Tản, cầu cho mưa thuận, gió hòa, nhân cường, vật thịnh, dân sinh ấm no, hạnh phúc. Đồng thời, trong lễ khai mạc, du khách được thưởng thức màn trình diễn trống hội, hát múa Trường ca sử Việt và sử thi tái hiện truyền thuyết Sơn Tinh cầu hôn con gái Vua Hùng, giúp dân chế ngự thiên tai.
Ở phần hội, có các giải thi đấu thể dục thể thao, văn hóa văn nghệ và các trò chơi dân gian truyền thống, từ 13h đến 22h các ngày 22 và 23.2 (tức ngày 13, 14 tháng Giêng).
Trước đó, vào đêm và rạng sáng 13 tháng Giêng, người dân đã tổ chức lễ rước nước từ sông Đà về đền Hạ, dâng hương tại các di tích: Đền Thượng, đền Bác Hồ, đỉnh Mẫu (xã Ba Vì), đền Trung, chùa Tản Viên (xã Minh Quang) và tế thỉnh Đức Thánh tại đền Hạ.
Trong ngày khai mạc Lễ hội Tản Viên Sơn Thánh, UBND huyện Ba Vì cũng tổ chức khai mạc mùa du lịch Ba Vì 2024 nhằm giới thiệu, quảng bá các sản phẩm du lịch của huyện như: Du lịch sinh thái - nghỉ dưỡng; du lịch văn hóa - tâm linh; du lịch nông nghiệp, nông thôn và cộng đồng.
