Với diện tích tự nhiên hơn 20 nghìn ha, khu vực Bắc Hưng Hải được bao bọc bởi sông Hồng, sông Đuống, sông Luộc và sông Thái Bình. Ngay sau khi hòa bình lập lại, Đảng và Chính phủ, trực tiếp là Bộ Kiến trúc và Thủy lợi cũ đã chỉ đạo, nghiên cứu xây dựng hệ thống thủy nông Bắc Hưng Hải.
Công trình mang ý Đảng, lòng dân
Ngày 1.10.1958, Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã bổ nhát cuốc đầu tiên tại cống Xuân Quan, mở đầu việc xây dựng công trình đại thủy nông Bắc Hưng Hải. Sau đó, vì lợi ích lâu dài, chỉ trong hơn một tuần lễ, gần 150 hộ gia đình ở Bát Tràng đã tự nguyện di dời sang làng mới. Người dân làng Xuân Quan, Cửu Cao thuộc huyện Văn Giang, Hưng Yên cũng đã hy sinh 150 ha lúa nhường chỗ cho việc đào kênh dẫn nước vào cống Xuân Quan.

Ban chỉ huy công trường do Sư đoàn trưởng Sư đoàn 350 bảo vệ Thủ đô Hà Kế Tấn được Bác Hồ trực tiếp giao nhiệm vụ làm Trưởng Ban và hàng vạn bộ đội, học sinh cùng dân công các huyện Gia Lương, Thuận Thành (Bắc Ninh) sang; từ Gia Lộc, Bình Giang, Thanh Miện (Hải Dương) lên; từ Kim Động, Khoái Châu, Văn Giang (Hưng Yên)… nô nức lên công trường, ra quân với khí thế quyết thắng. Các xã xung quanh công trường cũng huy động thanh thiếu niên phát quang đường sá, dọn vệ sinh nhà cửa, vét giếng, sửa cầu náo nức đón tiếp dân công. Các cửa hàng lương thực, thực phẩm, cửa hàng bách hóa Bắc Hưng Hải hoạt động nhộn nhịp. Dọc theo đê Xuân Quan, Bát Tràng, giăng kín khẩu hiệu, cờ đỏ sao vàng bay phất phới, tiếng loa truyền thanh vang suốt đêm ngày.
Đến thăm công trường lần đầu tiên, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhấn mạnh ý nghĩa của đại thủy nông Bắc Hưng Hải đối với công việc chống hạn. Người mong muốn đồng bào và cán bộ các tỉnh Bắc Ninh, Hưng Yên, Hải Dương khắc phục mọi khó khăn, hoàn thành thắng lợi công trình. Người nói rằng, “Công trình Bắc Hưng Hải thành công thì mỗi năm đồng bào đỡ mấy triệu công chống hạn, thu hoạch lại càng tăng thêm. Bây giờ chịu khó phấn đấu trong mấy tháng. Sau này sẽ hưởng hạnh phúc lâu dài hàng trăm năm”.

Trở lại thăm công trường lần thứ hai, nói chuyện với gần 3 vạn dân công, công nhân, cán bộ trên công trường, Bác Hồ nhấn mạnh, “Việc xây dựng công trình Bắc Hưng Hải là một chiến dịch. Trong chiến dịch này, ta phải có tinh thần quyết chiến quyết thắng. Các đảng viên, đoàn viên, thanh niên, công nhân, cán bộ phải làm gương mẫu. Phải cố gắng làm thế nào đảm bảo có đủ nước cho vụ chiêm sắp tới được thắng lợi, đem lại ấm no cho đồng bào”. Sau này, Bác còn đến thăm công trường hai lần nữa.
Hiệu quả ngoài mong đợi...
Chỉ sau 7 tháng, ngày 1.5.1959, trong tiếng reo hò của hàng vạn cán bộ công nhân viên và Nhân dân ba tỉnh: Bắc Ninh, Hưng Yên, Hải Dương, công trình được hoàn thành với khối lượng công việc khổng lồ, ngoài mong đợi: Xây đúc 7.500m3 bê tông, xây lát đá 226.000m3, đào gần 3 triệu m3 đất… Cũng trong năm, Xưởng phim Việt Nam đã cho ra đời bộ phim tài liệu ghi lại sự kiện xây dựng công trình thủy lợi đầu tiên và lớn nhất ở miền Bắc sau ngày hòa bình mang tên “Nước về Bắc Hưng Hải”. Sau này, bộ phim đã đoạt giải Bông Sen vàng tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ nhất và Huy chương vàng tại Liên hoan phim Moskva.
Sau hơn 60 năm vận hành phục vụ sản xuất và đời sống Nhân dân, hệ thống thủy nông Bắc Hưng Hải đã đem lại hiệu quả to lớn, đảm bảo cung cấp nước tưới cho hơn chục nghìn ha lúa, hoa màu, cây công nghiệp và tiêu úng cho gần 20 nghìn ha lưu vực. Cũng nhờ hệ thống thủy nông này, không những diện tích, năng suất và sản lượng lúa tăng lên đáng kể mà cơ cấu trong nông nghiệp của vùng cũng được chuyển đổi mạnh, mang lại hiệu quả lớn. Đã có sự xuất hiện nhiều trang trại, hộ gia đình có thu nhập cao, giúp hàng triệu người dân thụ hưởng thành quả lâu dài...

Ông Nguyễn Văn Tiếu (xã Đồng Than, huyện Yên Mỹ, tỉnh Hưng Yên) hồi tưởng, “trước đây, khi chưa có hệ thống công trình thủy lợi Bắc Hưng Hải thì ở quê tôi hầu như vụ mùa nào người nông dân chúng tôi cũng nơm nớp lo sợ mưa lớn sẽ làm ngập trắng đồng. Một năm có hai vụ cày cấy nhưng cứ thấp thỏm lo vì mất mùa, đói kém. Hồi đó, năng suất lúa cao nhất cũng chỉ đạt 90kg/sào. Cảnh “lần ăn từng bữa” vẫn còn ám ảnh trong tâm trí của thế hệ chúng tôi cho đến tận bây giờ. Từ khi công trình thủy lợi Bắc Hưng Hải được vận hành, hàng trăm nghìn hecta lúa, hoa màu thường xuyên được tưới nước nên đã cho năng suất thu hoạch tăng cao, công việc chăn nuôi gia súc, gia cầm cũng thuận lợi, thu nhập của gia đình tăng lên. Nhờ đó, đời sống của người dân chúng tôi cũng đã được cải thiện rõ rệt, có chút gọi là “của ăn, của để”.
Nguyên Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và môi trường GS. Đặng Hùng Võ cho biết, hệ thống thủy nông Bắc Hưng Hải là công trình thủy lợi lớn nhất miền Bắc nối với sông Hồng mang nước đến cho những cánh đồng của 3 tỉnh Bắc Ninh, Hưng Yên và Hải Dương. Đây là con sông được đào bởi sức dân khi hòa bình lập lại và có thể nói đây là công trình của ý Đảng, của lòng dân, tiêu biểu cho tinh thần đoàn kết, tự lực cánh sinh. Khi hệ thống thủy nông được đưa vào sử dụng đã phát huy hiệu quả trong việc tưới, tiêu nước và giúp nâng cao năng suất lúa của Vùng Châu thổ sông Hồng, đời sống của người dân được cải thiện.
Công trình thủy nông Bắc Hưng Hải là công trình của ý Đảng, của lòng dân, tiêu biểu cho tinh thần đoàn kết, tự lực cánh sinh của ngày hôm qua, nay vẫn đang phát huy hiệu quả trong việc tưới, tiêu nước cho các tỉnh Hưng Yên, Hải Dương và thành phố Hà Nội.