Từ ngày 17 - 26.9.2007, đoàn cán bộ Bảo tàng Hồ Chí Minh tiến hành nghiên cứu, sưu tầm tài liệu về di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh ở Hong Kong. Với sự giúp đỡ nhiệt tình, hiệu quả của Tổng Lãnh sự quán Việt Nam tại Hong Kong, sự cộng tác trách nhiệm của Thư viện, Cơ quan lưu trữ và Đại học Hong Kong, đoàn đã sưu tầm được một số tài liệu và quan trọng nhất là xác định được một số địa điểm liên quan đến hoạt động của Nguyễn Ái Quốc ở Hong Kong những năm 1930, trong đó có Tống Vương Đài, nơi thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam tháng 2.1930.

Hội nghị hợp nhất diễn ra ở nhiều địa điểm

Ngày 18.12.1930, trong Báo cáo gửi Quốc tế Cộng sản về việc thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam, Nguyễn Ái Quốc (tức Chủ tịch Hồ Chí Minh) viết: “Tôi triệu tập các đại biểu của hai nhóm (Đông Dương và An Nam). Chúng tôi họp vào ngày mồng 6.1. Với tư cách là phái viên của Quốc tế Cộng sản có đầy đủ quyền quyết định mọi vấn đề liên quan đến phong trào cách mạng ở Đông Dương, tôi nói cho họ biết những sai lầm và họ phải làm gì. Họ đồng ý thống nhất vào một đảng… Các đại biểu trở về An Nam ngày 8.2”.

Lịch sử ghi nhận, trong một tháng, hội nghị hợp nhất đã diễn ra ở nhiều địa điểm khác nhau. Công trình khoa học của Viện Hồ Chí Minh thuộc Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh viết: “Hội nghị thành lập Đảng được khai mạc tại nhà của một công nhân ở Cửu Long thuộc Hong Kong”. Hồi ký của các đồng chí tham dự hội nghị hợp nhất Đảng kể lại: “Để giữ bí mật, hôm thì mấy anh em giả đánh mạt chược ở khách sạn, hôm thì đến sân vận động xem đá bóng”.

Chính Chủ tịch Hồ Chí Minh kể năm 1951: “Tôi nhớ lại lúc Đảng Cộng sản Đông Dương thành lập. Thành lập như thế nào? Thành lập bí mật. Đảng ta lúc sinh ra cũng như một người con đẻ bí mật. Nó đẻ ở đâu? Trên một cái đồi tạm thời của đế quốc. Nó đẻ ở đâu? Bên một sân bóng của đế quốc tư bản”.

Báo cáo của Trịnh Đình Cửu và Nguyễn Thiệu, hai trong những đại biểu dự Hội nghị thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam kể, cuộc họp được bố trí “trong những căn phòng nhỏ hẹp xóm thợ thuyền bên Cửu Long Thành”. Sách Lý Phương Đức nữ chiến sĩ giao thông của Bác Hồ viết: “Ở Cửu Long Thành, cơ sở của Tổng bộ là một căn gác 3 có cầu thang đi riêng, ở lẫn với dân… Địa điểm này an toàn cho tới năm 1930, khi đồng chí Vương trở lại Trung Quốc, tới bắt liên lạc với Tổng bộ”. Hồi ký của bà Lý Phương Thuận kể: “Trước khi bị thực dân Anh bắt, Bác Hồ, Hồ Tùng Mậu và Lý Phương Thuận vẫn ở Cửu Long”.

Tống Vương Đài - nơi diễn ra 3 sự kiện quan trọng

Như vậy, các tài liệu đã có khẳng định nơi thành lập Đảng là tại bán đảo Cửu Long thuộc Hong Kong. Song địa chỉ cụ thể là ở đâu?

Theo phân chia của chính quyền Hong Kong đến năm 1982, Hong Kong có 18 quận. Bán đảo Cửu Long có 5 quận: Cửu Long Thành, Quan Đường, Thâm Thủy Bộ, Huỳnh Đại Tiên, Du Tiêm Vượng.

Tống Vương Đài, phiên âm tiếng Anh là Sung Wong Toi, thuộc quận Cửu Long Thành. Khu vực Tống Vương Đài trước năm 1930 có một quả đồi không cao lắm, trên đỉnh có đền thờ Tống Vương, gần đền Tống Vương có miếu thờ Hầu Vương. Xung quanh chân đồi Tống Vương là khu dân cư, có hai con đường lớn chạy giao nhau là Tam Kung và Tống Vương Đài. Khu vực này có sân vận động nhỏ, thường xuyên diễn ra các trận đá bóng.

Ngày nay, phía trái đại lộ Olympic có công viên Sung Wong Toi. Trong công viên có một hòn đá lớn có 3 chữ Trung Quốc là “Tống Vương Đài” và có một tấm bia đá khắc tiếng Trung, tiếng Anh ghi lại toàn bộ lịch sử Tống Vương Đài. Nội dung ghi: phía Tây biển Cửu Long có một đồi rất quý, trên có một viên đá rất lớn. Thời nhà Nguyên ghi 3 chữ “Tống Vương Đài”. Từ xa xưa đã có đền thờ Zhao Bình, ông vua cuối cùng của Triều đại nhà Tống, khi bị quân Mông Cổ truy đuổi đã chạy về ẩn náu và sau mất ở đây.

Nhờ bản đồ Hong Kong năm 1926, 1935, 1945, 1967, 1970 và ngày nay lưu trong thư viện và thông tin tìm được ở cơ quan lưu trữ, chúng tôi biết được vào những năm 20 của thế kỷ XIX, hai thương gia tên là Ho Kai và Au Tak đã xây dựng sân bay Kai Tak ở một phía bên chân đồi Tống Vương. Năm 1941, đế quốc Nhật Bản vào Hong Kong mở rộng sân bay Tai Tak, đã dùng thuốc nổ phá đồi, hòn đá bị vỡ làm 3, nhưng phần có 3 chữ “Sung Wong Toi” không bị vỡ. Sau giải phóng Hong Kong năm 1945, Chính phủ Hong Kong đã chuyển hòn đá còn nguyên chữ “Sung Wong Toi” về đặt trong công viên, cách vị trí cũ gần 100m về phía Tây Nam.

Qua đó, chúng tôi xác định khu vực Tống Vương Đài thuộc quận Cửu Long Thành trong bán đảo Cửu Long, hội tụ đủ các yếu tố như trong các tư liệu kể về địa điểm thành lập Đảng: có dấu tích đài kỷ niệm vua Tống, có sân bay, sân vận động, có bờ biển, có nhà 186 đường Tam Kung, thuộc dãy phố của những công nhân nghèo...

Hồ sơ mật thám và bài viết của T. Lan đều kể nơi Tống Văn Sơ - tức Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh bị bắt ngày 6.6.1931 là ở nhà số 186 Tam Kung. Hiện nay phố Tam Kung vẫn có, song số nhà chỉ đến 148. Bằng việc so sánh bản đồ Hong Kong các năm chúng tôi phát hiện, năm 1969, chính quyền Hong Kong phá bỏ đoạn đường Tam Kung từ số nhà 150 trở về sau để mở Đại lộ Ôlympic. Như thế nhà số 186 phố Tam Kung nằm trên đại lộ Olympic hiện nay.

Năm 2012 Bảo tàng Hồ Chí Minh đã tìm được Hồi ký của Nhiêu Vệ Hoa, đảng viên Đảng Cộng sản Trung Quốc, người được Đảng bộ Quảng Đông, Đảng Cộng sản Trung Quốc ủy nhiệm tham dự Hội nghị Trung ương lần thứ nhất Đảng Cộng sản Đông Dương, họp tháng 10.1930 tại Cửu Long, Hong Kong. Nhiêu Vệ Hoa kể: “Hội nghị được tiến hành khai mạc ở Tống Vương Đài bên bờ biển đối diện với Miếu Hầu Vương Cửu Long, nhằm lợi dụng sự đông đúc, nhộn nhịp của Lễ kỷ niệm ngày sinh của Hầu Vương”.

Như thế, đoàn nghiên cứu đã xác định được địa điểm liên quan đến hoạt động của Nguyễn Ái Quốc ở Hong Kong những năm 1930 là Tống Vương Đài. Khu vực này đã diễn ra 3 sự kiện: thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam tháng 2.1930; tổ chức Hội nghị Trung ương lần thứ nhất tháng 10.1930 và cũng là nơi Nguyễn Ái Quốc bị bắt ngày 6.6.1931.

Các di tích liên quan đến sự kiện thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam đều đã thay đổi, chỉ còn duy nhất viên đá di chuyển từ trên đồi có đền thờ Tống Vương, đang đặt ở công viên Tống Vương Đài. Một số nhà khoa học và những người bạn yêu mến Việt Nam và Hồ Chí Minh ở Hong Kong đang có sáng kiến dựng bia ghi dấu các địa điểm di tích Hồ Chí Minh ở Hong Kong, trong đó có Tống Vương Đài. Làm được như vậy sẽ tăng giá trị lịch sử cho Tống Vương Đài, đồng thời gắn kết hơn nữa mối quan hệ giữa nhân dân hai nước Việt - Trung mà Chủ tịch Hồ Chí Minh là người đặt nền móng và dầy công vun đắp, xây dựng.