“An Tĩnh không những giàu về truyền thuyết mà còn giàu cả cái vinh quang của mình nữa. Tôi có thể chắc chắn rằng không tỉnh nào khác lại có được vai trò lớn lao như thế trong lịch sử của quốc gia Đại Việt (tức Nam Việt), ít nhất cũng đến thế kỷ XV”.
Đó là một đoạn trích trong Lời mở đầu An Tĩnh xưa - cuốn sách về vùng đất Nghệ An - Hà Tĩnh thời Đông Dương thuộc Pháp. Cuốn sách do giáo sư sử học Hippolyte Le Breton viết vào những năm 1920, trong thời gian ông giảng dạy và làm hiệu trưởng Trường Quốc học Vinh (Collège de Vinh, 1924 - 1928).
Qua 4 năm dạy học ở Vinh, kết hợp với môn sử học, GS. Hippolyte Le Breton có hàng trăm học trò đi theo để khảo sát nhiều nơi, sưu tầm, ghi chép dưới hình thức lớp học du ngoạn. Ông cũng biết tổ chức và sử dụng nhiều cộng tác viên là học giả nho học như cụ Nguyễn Đức Tánh (Tú Tánh, người làng Hoành Sơn), cụ nghè Nguyễn Mai (tiến sĩ, quê xã Tiên Điền); lại còn một đội ngũ trí thức tân học giúp sức như Nguyễn Văn Tố (Viện Viễn đông Bác cổ - Hà Nội), Lê Thước (giáo sư Quốc học Vinh)...
Bên cạnh đó, có hai cơ quan chuyên môn khuyến khích, cung cấp tư liệu cho ông là: Viện Viễn đông Bác cổ (Ecole Franỗaise de L’extreme Orient), Hội những bạn xứ Huế xưa (Societé des Amis du Vieux Huế). Hai cơ quan này có tạp chí chuyên ngành nên có điều kiện công bố kịp thời những công trình nghiên cứu của ông. Từ những bài báo ấy về sau giáo sư Hippolyte Le Breton sưu tập và biên soạn lại để in thành An Tĩnh xưa (Le Lieux An Tinh) vào năm 1936.
Cuốn sách dày 372 trang, kèm theo gần 200 bức ảnh, trong đó có một số ảnh chụp bằng máy bay. Trong sách, GS. Hippolyte Le Breton đã phân chia An Tịnh ra nhiều “xứ” theo góc độ địa lý - lịch sử, địa lý - văn hóa, chứ không rập khuôn theo địa giới hành chính. Ngoài phần giới thiệu, mở đầu và kết luận, tác phẩm có hai Đề mục lớn (một số bản dịch khác gọi là Thiên); riêng Đề mục II có đến tám chương.
Đây thực sự là một công trình đồ sộ về tư liệu, khoa học về phương pháp nghiên cứu, diễn giải, và nhất là về tâm huyết, trí tuệ, như ông đã tự dẫn câu của chính mình làm đề từ: “Hiểu tức là yêu thương; yêu thương tức là hiểu. Hai lời lẽ này dựa vào nhau, cần biết gắn lại với nhau bằng một bàn tay khỏe mạnh và khéo léo”.
An Tĩnh xưa được các học giả, nhà nghiên cứu đánh giá cao, là tuyệt tác chuyên khảo lịch sử, không chỉ để lại kho tư liệu phong phú, quý giá về xứ Nghệ mà còn hướng đến phương pháp khảo cứu biên soạn đa dạng dựa trên tri thức của nhiều bộ môn, nhiều tài liệu liên quan. Cuốn sách nằm trong tủ sách “Hiểu Việt Nam qua tư liệu Pháp ngữ” của Omega Plus.
