Khó, mới, phức tạp nên… lúng túng

Từ quá trình làm việc của Đoàn giám sát với Chính phủ, các bộ, ngành, địa phương và ý kiến của các chuyên gia đã cho thấy rõ những nguyên nhân chủ yếu khiến công tác quy hoạch vừa chậm về tiến độ vừa chưa thể yên tâm về chất lượng.

Về khách quan, các ý kiến đều cho rằng, quy hoạch là nhiệm vụ khó, phức tạp và có tầm ảnh hưởng rất lớn đến phát triển kinh tế - xã hội của quốc gia, vùng lãnh thổ, địa phương. Trong khi đó, Luật Quy hoạch được ban hành đã thay đổi toàn diện về nội dung và cách tiếp cận lập quy hoạch nên sự lúng túng là khó tránh khỏi.

Cụ thể, ngay từ khái niệm “quy hoạch” được đưa ra tại Luật Quy hoạch “là việc sắp xếp, phân bố không gian các hoạt động kinh tế - xã hội, quốc phòng, an ninh gắn với phát triển kết cấu hạ tầng, sử dụng tài nguyên và bảo vệ môi trường trên lãnh thổ xác định để sử dụng hiệu quả các nguồn lực của đất nước phục vụ mục tiêu phát triển bền vững cho thời kỳ xác định” - đã thay đổi hoàn toàn sự phân biệt giữa các quy hoạch vật thể và các quy hoạch phi vật thể trước đây, đưa việc sắp xếp, phân bố không gian thành nội dung chính của quy hoạch, xác định rõ mục tiêu của quy hoạch là nhằm sử dụng hiệu quả và bền vững các nguồn lực của đất nước phục vụ phát triển, tạo ra không gian phát triển mới, động lực mới và giá trị mới cho đất nước. Vì có sự thay đổi toàn diện trong khái niệm, nội dung, cách thức tiếp cận như vậy nên tất yếu dẫn đến sự thay đổi toàn diện về tư duy và phương pháp lập quy hoạch. Theo đó, Luật Quy hoạch đưa ra khái niệm “tích hợp quy hoạch” với tính chất là một phương pháp tư duy và tiếp cận mới trong lập quy hoạch chứ không đơn thuần là một “quy trình” hay một “kỹ thuật” lập quy hoạch mới.

Cùng với đó, còn phải kể đến các nguyên nhân khách quan khác như: hệ thống pháp luật còn những điểm bất cập như đã nêu trong bài viết trước. Ngay Luật Quy hoạch cũng còn một số quy định chưa đủ rõ, dẫn đến cách hiểu chưa thống nhất về phương pháp lập quy hoạch tích hợp, trình tự lập quy hoạch và phê duyệt quy hoạch. Các văn bản hướng dẫn thi hành Luật Quy hoạch cũng được ban hành quá chậm. Nguồn vốn cho công tác quy hoạch thuộc hệ thống quy hoạch quốc gia sử dụng vốn đầu tư công nên phải chờ kế hoạch đầu tư công trung hạn giai đoạn 2021 - 2025 được thông qua mới có cơ sở triển khai thực hiện. Quy trình, thủ tục tổ chức lựa chọn đơn vị tư vấn lập quy hoạch theo quy định pháp luật về đấu thầu phức tạp, tốn nhiều thời gian để thực hiện. Việc hoàn thiện pháp luật để xử lý các điểm chồng chéo, mâu thuẫn về đất đai, xây dựng, quy hoạch đô thị cũng đòi hỏi cần nhiều thời gian nghiên cứu, thống nhất giữa các cấp, các ngành. Những diễn biến phức tạp của đại dịch Covid - 19 cũng ảnh hưởng không nhỏ đến tiến độ lập quy hoạch thời kỳ 2021 - 2030, bởi các đơn vị lập quy hoạch và đơn vị tư vấn gặp nhiều khó khăn hoặc không tiếp cận được thực địa để khảo sát, nghiên cứu và lập quy hoạch.

Chậm đổi mới tư duy, nhận thức theo Luật Quy hoạch

Bên cạnh các nguyên nhân mang tính khách quan nêu trên, chính các cơ quan tổ chức thực thi Luật Quy hoạch cũng thừa nhận nguyên nhân chủ yếu là do công tác tổ chức thực hiện. Bởi trong điều kiện chung, vẫn có những bộ, ngành, địa phương đã đặt quyết tâm chính trị cao nhất, ý thức sâu sắc vai trò của quy hoạch phải đi trước một bước và dồn toàn lực để hoàn thành, như Bộ Giao thông Vận tải - Bộ duy nhất đến nay đã hoàn thành các quy hoạch ngành quốc gia được giao, hay tỉnh Bắc Giang - địa phương đầu tiên hoàn thành xây dựng quy hoạch tỉnh.

Chia sẻ kinh nghiệm của Bộ Giao thông Vận tải, Bộ trưởng Nguyễn Văn Thể khẳng định “nếu không có quyết tâm thì không làm được, bởi lúc nào mà không có áp lực. Bộ nào cũng phải có những việc rất gấp, phải tập trung làm. Nếu không tập trung cho công tác quy hoạch thì chậm ngay. Chúng tôi xác định là phải đi trước, mở đường từ quy hoạch”.

Báo cáo với Đoàn giám sát, Bộ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Nguyễn Chí Dũng nhiều lần nêu rõ, “phải nói thẳng là khâu tổ chức thực hiện chưa tốt, từ Chính phủ cho đến các bộ, ngành, địa phương, trong đó có cả Bộ Kế hoạch và Đầu tư cũng có thể chưa theo kịp, chưa làm hết trách nhiệm”. Là cơ quan chủ trì soạn thảo Luật Quy hoạch, quyết liệt bảo vệ những điểm mới, đột phá của Luật Quy hoạch trong suốt gần 10 năm từ khi khởi động nghiên cứu đến khi được thông qua, Bộ trưởng Nguyễn Chí Dũng cho biết “sẵn sàng nhận trách nhiệm của Bộ. Nhưng trước hết là người đứng đầu các bộ, ngành, địa phương cũng chưa quan tâm, chưa quyết liệt, còn phó mặc cho tư vấn, phó mặc cho cấp dưới…”.

Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Lê Minh Hoan cũng thừa nhận, “khi nói quy hoạch tích hợp, cũng chưa hình dung được độ phức tạp của quy hoạch tích hợp. Khuyết điểm của riêng ngành nông nghiệp khi chưa chuẩn bị đầy đủ những dữ liệu, dự báo, những phức tạp, phần việc để có được quy hoạch”. Còn Thứ trưởng Bộ Công thương Nguyễn Sinh Nhật Tân cho biết “mặc dù bộ chuyên ngành, chủ quản nhưng nội dung rất rộng, rất chuyên sâu, mang đầy tính kỹ thuật, phức tạp và thậm chí còn phải bảo đảm được yêu cầu dự báo… nên có những yếu tố chưa kịp thời”.

Rõ ràng, vẫn còn tình trạng tư duy, nhận thức trong việc lập, thực hiện quy hoạch và quản lý nhà nước chậm đổi mới theo yêu cầu của Luật Quy hoạch, còn tình trạng "ôm việc, giữ việc". Các bộ, ngành chưa quyết liệt, quan tâm chỉ đạo dành thời gian cho công tác quy hoạch; chưa dự báo hết được những khó khăn, phức tạp trong quá trình triển khai. Nhiều chuyên gia trong quá trình tham vấn cho Đoàn giám sát cũng chỉ rõ, trong điều kiện đổi mới căn bản tư duy, cách thức, nội dung lập quy hoạch và các quy định pháp luật còn có những điểm chồng lấn, chưa đủ rõ thì việc chia sẻ thông tin trong công tác lập quy hoạch là cực kỳ cần thiết, bảo đảm tính liên thông từ Trung ương đến địa phương, bộ, ngành, lĩnh vực. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, đến nay vẫn chưa hoàn thiện cơ sở dữ liệu quốc gia dùng chung phục vụ quy hoạch, chưa có quy định về cơ chế phối hợp giữa các ngành trong việc cung cấp thông tin lập quy hoạch.

Trong quá trình triển khai giám sát về công tác quy hoạch, Đoàn giám sát không chỉ làm việc một lần mà nhiều lần với các Bộ, ngành, địa phương. Trên cơ sở đề cương giám sát được Lãnh đạo Quốc hội và Ủy ban Thường vụ Quốc hội thống nhất sau nhiều vòng thảo luận, xem xét kỹ lưỡng, Đoàn giám sát đã yêu cầu Chính phủ, các bộ, ngành, địa phương báo cáo bằng văn bản, qua giám sát trên văn bản, báo cáo, một nhóm chuyên trách của Đoàn giám sát (bao gồm cả thành viên Đoàn giám sát và các chuyên gia, chuyên viên giúp việc) tiến hành rà soát, đánh giá sâu hơn, chi tiết hơn từ đó “lọc” ra những vấn đề yêu cầu đơn vị chịu sự giám sát phải tiếp tục báo cáo, giải trình làm rõ. Đó là lý do vì sao, từ những báo cáo ban đầu hầu như đều có hiện tượng “né”, không đề cập cụ thể trách nhiệm thuộc về ai, cơ quan, tổ chức mình có phải chịu trách nhiệm gì về những tồn tại, hạn chế trong công tác quy hoạch hay không, thì đến nay, “địa chỉ” chịu trách nhiệm đã rõ.

Từng bấm nút biểu quyết thông qua Luật Quy hoạch trong nhiệm kỳ Quốc hội Khóa XIV, trao đổi với phóng viên Báo Đại biểu Nhân dân bên hành lang Kỳ họp thứ Ba, Quốc hội Khóa XV, một đại biểu Quốc hội chia sẻ, cá nhân ông đánh giá rất cao việc Quốc hội quyết định lựa chọn giám sát tối cao về công tác quy hoạch dù Luật Quy hoạch mới có hiệu lực hơn 3 năm. “Vì Luật Quy hoạch quá mới, thực sự đột phá, cách mạng so với cách làm quy hoạch kiểu cũ, nên có thể có những nội dung khi xây dựng luật, chúng ta cũng chưa lường hết được. Quá trình tổ chức thực hiện, các quy định của Luật được kiểm nghiệm trong thực tiễn và cho thấy có những bất cập, vướng mắc thì việc Quốc hội giám sát kịp thời như vậy sẽ tạo điều kiện để tháo gỡ ngay, kể cả trong hoàn thiện hệ thống pháp luật về quy hoạch trong thời gian tới”. Vị đại biểu này cũng cho biết, trong báo cáo kết quả giám sát dày gần 80 trang của Đoàn giám sát đã chỉ rất rõ trách nhiệm của cả cơ quan trình, cơ quan chủ trì thẩm tra dự án Luật Quy hoạch và trách nhiệm của từng cơ quan trong tổ chức thực hiện, chậm ở đâu, vướng chỗ nào, tại sao vướng, ai chịu trách nhiệm.

Với sự minh định trách nhiệm như vậy, ông tin rằng tới đây, công tác quy hoạch sẽ được thúc đẩy cả về tiến độ và chất lượng. Bởi, đúng như Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ đã nhấn mạnh ngay từ những ngày đầu triển khai chuyên đề giám sát này “phải làm rõ chúng ta đã làm thế nào, tức là Quốc hội, Chính phủ và các cơ quan liên quan đã triển khai chính sách, pháp luật về công tác quy hoạch như thế nào, những kết quả tích cực phải khẳng định, những vấn đề vướng mắc, bất cập phải chỉ rõ và kiến nghị các giải pháp, không đổ lỗi cho ai mà phải hết sức khách quan, thẳng thắn, trách nhiệm vì sự phát triển của đất nước để báo cáo Quốc hội xem xét, quyết định”.