Lời thề thiêng của thôn làng
Hương ước là văn bản thể hiện chuẩn mực, chế tài thực hiện mà cộng đồng thôn bản, buôn làng phải tuân theo. Văn bản này đã định hướng những nội dung cần phải thực hiện của thôn bản, buôn làng.
Trong xã hội cổ truyền, hương ước thường ngắn gọn, đề cập đến những vấn đề thiết thân của thôn bản, buôn làng như giải quyết tranh chấp lợi ích của các hộ gia đình trong thôn, bảo vệ an ninh trật tự, bảo vệ rừng... Các nội dung này đều được hội nghị chủ hộ gia đình chủ động đưa ra bàn bạc. Sau khi thảo luận dưới sự điều hành của trưởng thôn, sự góp ý của hội đồng già làng, bản hương ước được thông qua dưới hình thức truyền miệng là chủ yếu (một số dân tộc có chữ viết có ghi chép thành từng điều khoản ngắn gọn).
Hương ước được thông qua trong cúng các vị thần chung của làng có thần làng về chứng giám. Do đó, hương ước cũng mang tính thiêng. Hương ước không chỉ cư dân làng ủng hộ mà còn được sự bảo trợ của các thần linh. Nhờ tính thiêng, trong một không gian thiêng (trưởng làng đọc hương ước và dân làng xin thề thực hiện) nên hương ước càng được tôn vinh trở thành một cương lĩnh, lời thề thiêng của cả thôn bản, buôn làng.
Mỗi hương ước đều có điều khoản mang tính chất chế tài xử lý các hành vi vi phạm. Nhưng điều quan trọng hơn của hương ước là tiếng nói chung của cả thôn bản, buôn làng được thiêng hóa nên mọi thành viên đều nghiêm ngặt tuân theo hương ước.
Nội dung chung chung, cộng đồng không nhớ!
Hiện nay, vấn đề xây dựng hương ước theo tiêu chuẩn danh hiệu làng văn hóa có biến đổi và nảy sinh nhiều bất cập. Bản hương ước đều do cán bộ tư pháp xã soạn thảo theo các nội dung chung chung, vận dụng vào thôn bản, buôn làng nào cũng được. Nội dung của hương ước gồm rất nhiều điều. Khảo sát ở huyện Sìn Hồ, tỉnh Lai Châu và huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai, các bản hương ước có từ 28 - 35 điều. Người soạn hương ước chọn lựa tất cả những yêu cầu của chính quyền đối với người dân để đưa vào hương ước (từ việc thực hiện chính sách, đóng nộp lệ phí đến việc phổ cập giáo dục tiểu học...).
Hầu hết các bản hương ước đều nhắc lại các văn bản luật một cách không cần thiết. Bản hương ước thông qua hội nghị dân thôn bản, buôn làng một cách hình thức. Sau khi dân thôn bản, buôn làng đồng ý cho đúng thủ tục, bản hương ước được Ban Tư pháp xã trình lên Ủy ban Nhân dân huyện có quyết định phê chuẩn. Bản hương ước của thôn Giàng Lân, xã Tả Phìn, huyện Sìn Hồ, tỉnh Lai Châu có nhiều điều mang thuật ngữ “phát triển bền vững”, “bình đẳng giới” mà chúng tôi phỏng vấn trưởng thôn cũng không hiểu!
Hương ước trở thành hình thức, na ná giống nhau, không đề cập những vấn đề cơ bản của thôn bản, buôn làng dẫn đến tình trạng cộng đồng coi thường hương ước. Thậm chí, khảo sát ở xã Y Tý, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai và xã Thượng Hóa, huyện Minh Hóa, tỉnh Quảng Bình; xã Tả Ngảo và xã Tả Phìn của huyện Sìn Hồ, tỉnh Lai Châu thì hầu hết các gia đình không nhớ hương ước đề cập đến vấn đề gì. Các tiêu chí xây dựng danh hiệu làng văn hóa được vận dụng vào nội dung hương ước cũng bị xem nhẹ. Năm 2019, Chủ tịch UBND huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai, không phê duyệt hương ước vì nội dung quá chung chung, không phù hợp với người Mông. Như vậy, chuẩn mực nếp sống văn hóa của thôn bản, buôn làng không được cộng đồng thực hiện nghiêm túc mà chủ yếu là lấy lệ.
Trong bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa vùng đồng bào dân tộc thiểu số, các thể chế phi chính thức đóng vai trò rất quan trọng. Trong thể chế phi chính thức, hương ước là công cụ định hướng chuẩn mực quản lý xã hội, quản lý vấn đề bảo tồn di sản. Nhưng rất tiếc trong thực tiễn hiện nay, thành tố này lại không được coi trọng. Do đó, đội ngũ cán bộ quản lý và người dân phải thay đổi quan niệm, nhận thức về vai trò của hương ước trong hoạt động thực tiễn. Đây cũng là “khoảng trống” cần được các nhà khoa học, nhà quản lý thực tiễn nghiên cứu, chỉ đạo.
