Hiện tượng văn hóa độc đáo

Sinh thời, nói về "Truyện Kiều" của thi hào Nguyễn Du, nhà nghiên cứu văn hóa, GS. Phan Ngọc giảng giải: "Truyện Kiều" chỉ có 3.254 câu thơ nhưng lại là cuốn bách khoa toàn thư của một vạn tâm hồn. Từ kết cấu tình tiết đến nhân vật, tính cách, tâm lý, ngôn ngữ, thi pháp càng nghiên cứu càng thấy vô vàn vàng ngọc.

Bởi thế, hiếm có tác phẩm văn học nào như "Truyện Kiều" đã tỏa lan, trở thành thú chơi tao nhã như lẩy Kiều, họa Kiều, ngâm Kiều, đọc Kiều, hát Kiều, đố Kiều, vịnh Kiều, đặc biệt là bói Kiều.

Chứng kiến hiện tượng bói Kiều, học giả Phan Kế Bính đã rút ra nội hàm bói Kiều là mình có việc gì muốn được biết hay dở đường nào thì khấn với Thúy Kiều, Kim Trọng xin cho mấy câu dòng nào, gặp chỗ nào thì lấy mấy câu thứ mấy ở trang ấy mà đoán. Cách này là một cách bói chơi, nhưng cũng nhiều khi nhiều người cho là nghiệm.

Thuở trước, bói Kiều là một trong những tục lệ của ngày Tết. Nhiều người bói Kiều để xem vận hạn cả năm. Khi lễ vật bày cúng giao thừa xong xuôi cũng là lúc các cụ ông ngồi lại uống rượu, uống trà, tận hưởng hương lộc ngọt ngào của ngày đầu xuân mới và lần giở "Truyện Kiều", thưởng thức ý thơ, chiều sâu ý nghĩa của câu Kiều.

Người giải đáp bói Kiều thường là người thông làu "Truyện Kiều", có kiến thức uyên bác, thâm sâu, rành rẽ hệ thống ngôn ngữ Hán Nôm, am tường điển tích, điển cố trong văn hóa dân tộc.

PGS.TS Biện Minh Điền, Trường Đại học Vinh chỉ ra, bói Kiều là hiện tượng văn hóa dân gian đặc thù, độc đáo trong đời sống tâm linh và tín ngưỡng của người Việt. Bói Kiều dựa vào "Truyện Kiều" làm phương tiện, cách thức để dự báo về những vấn đề mà người cần bói đang băn khoăn hay muốn biết trước.

Người thực hiện bói sau những lời khấn, vái, mở ngẫu nhiên một trang nào đó trong "Truyện Kiều" và dựa trên nội dung và ý nghĩa của các câu thơ suy luận, xác định các mối liên hệ để tìm câu trả lời cho băn khoăn hoặc những điều bí ẩn cần biết trước...

“Cần phải hiểu hiện tượng bói Kiều không hề là biểu hiện của mê tín dị đoan mà là một hiện tượng văn hóa, gắn kết giữa văn hóa, tín ngưỡng và tâm linh trong đời sống tinh thần người Việt. Việc sử dụng "Truyện Kiều" thể hiện sự tôn vinh và lưu giữ tác phẩm trong đời sống hàng ngày của người Việt. Điều này giúp gắn kết con người với văn hóa truyền thống, đặc biệt là với các giá trị nhân sinh mà Nguyễn Du truyền tải trong tác phẩm”, PGS.TS Biện Minh Điền nhận định.

Bức tranh đời rộng lớn

Trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng của người Việt, bói Kiều là một hình thức giúp con người tìm kiếm sự an ủi, động viên tinh thần hoặc gợi mở cách giải quyết vấn đề. "Truyện Kiều", ngay cả ở những câu thơ người bói ngẫu nhiên chỉ trúng, thường chứa đựng những triết lý sâu sắc về “tài”, “mệnh”, “duyên”, “phận”, khổ đau và hạnh phúc... của đời người. Khi áp dụng vào đời sống, những triết lý này giúp người bói Kiều suy ngẫm, chiêm nghiệm, tự rút ra bài học cho mình. Các kết quả từ “bói Kiều" thường mang tính chất trấn an và khích lệ, giúp con người hướng đến sự tích cực và niềm tin vào tương lai.

Theo GS. Phong Lê, nguyên Chủ tịch Hội Kiều học Việt Nam, sở dĩ bói Kiều trở thành nét văn hóa đẹp ngày xuân là bởi trong toàn cảnh sự kéo dài hàng nghìn năm thống trị của đạo lý phong kiến, "Truyện Kiều" đã xuất hiện như một vì sao lạ. Bất chấp mọi rào cản của tư tưởng và ý thức hệ, của tâm lý và tình cảm trước sứ mệnh chở đạo, "Truyện Kiều" hướng tới một bức tranh đời rộng lớn, phủ khắp gần như toàn bộ sự sống nhân sinh không chỉ “trăm năm trong cõi” một đời người, mà là cả thế gian rộng lớn của trăm họ.

GS. Phong Lê phân tích, trong "Truyện Kiều", biết bao nhân vật có tên và không tên đã được lưu giữ gần như nguyên vẹn trong bộ nhớ của biết bao thế hệ công chúng suốt hơn 200 năm qua. Không có bất cứ nơi nào một ý hướng giáo dục, khuyên nhủ, bảo ban, răn dạy người đọc như một nhà luân lý.

Nguyễn Du nhường phân đất rộng rãi nhất cho nhân vật, để nhân vật sống sự sống của bản thân nó và trực tiếp đến với người đọc mà không có bất cứ gián cách nào. Cố nhiên, vẫn còn đó, hai chữ Tâm và Tài, để cho Nguyễn Du đặt ở cuối "Truyện Kiều" hai câu kinh điển: Thiện căn ở tại lòng ta/ Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài như một tổng kết tuyệt đối đúng cho sự tu thân, tu dưỡng của nhân gian trăm họ.

"Đây chính là thành tựu của Nguyễn Du để cho "Truyện Kiều" trở thành tác phẩm lớn của văn học cổ điển, có được giá trị của một bức tranh đời với những điều trông thấy… Phải qua những điều trông thấy để đến với giá trị nhân văn chất chứa trong một trái tim lớn.

Đó là thế giới để mà yêu, mà ghét, mà thương, mà giận, mà trọng, mà khinh… Mỗi trạng thái tình cảm ấy đều trở thành đối tượng cho sự ứng đối và chia sẻ. Đó là thế giới mà ai cũng thấy số phận của mình trong đó, để giải thích hiện tượng tập Kiều, lẩy Kiều, bói Kiều… trong hơn 200 năm qua", GS. Phong Lê nói.