Lễ cầu mưa thông thường được tổ chức vào tháng 3 âm lịch, vào các ngày 15, 17 hoặc 19. Việc cầu mưa không phải năm nào cũng thực hiện, mà chỉ vào những năm thời tiết khắc nghiệt, khô hạn, người dân trong vùng mới tập trung lại, mời thầy cúng (đồng thời cũng là trưởng xóm hoặc người cao tuổi có uy tín trong khu vực) đứng ra làm lễ. Trước đây, những nhà giàu trong bản sẽ đứng ra chịu toàn bộ chi phí cho buổi lễ. Ngày nay, mỗi nhà đều lo gom góp một lễ vật mang đến nhà thầy cúng hoặc nhà trưởng bản, người thì con gà con chó, người thì cân gạo, chai rượu ...
Thầy cúng Lò Sì Páo, trưởng xóm Sàng Pả A, thị trấn Mèo Vạc cho biết, để lễ cầu mưa thành công, khi bắt đầu không thể thiếu thủ tục xin phép các thầy cúng tiền bối. Thủ tục xin khá đơn giản, bao gồm một chén nước, hương và giấy trúc (một loại giấy chuyên dùng vào việc cúng tế của người Lô Lô, gần giống như giấy bản). Thầy cúng thắp hương tại bàn thờ gia tiên, rồi đặt giấy trúc, chén nước xuống một góc nhà và khấn xin. Sau đó ông bọc tờ giấy trúc lên chén nước rồi úp ngược lại, nếu nước trong chén không bị thấm hoặc đổ ra ngoài thì việc xin phép mới linh nghiệm và lễ cầu mưa mới thành công. Cuối cùng, thầy cúng đốt tờ giấy trúc, hoàn tất thủ tục. Ông Lò Sì Páo hiện là người Lô Lô cao niên duy nhất ở Sàng Pả A còn biết đầy đủ những nghi thức thực hiện lễ cầu mưa.
Nơi thực hiện lễ cầu mưa thường là một bãi đất rộng, cao, ngay cạnh nương rẫy. Đồ tế lễ phải có rượu ngô, chó, gà, một thanh kiếm (có thể bằng sắt hoặc gỗ), một bát nước, bốn chén rượu, bốn ống hương bằng tre tượng trưng cho bốn phương trời. Các thiếu nữ mặc trang phục truyền thống của người Lô Lô, chuẩn bị các nhạc cụ cần thiết để vào lễ. Trai bản thì lo làm lễ vật dâng cúng. Nhạc cụ không thể thiếu trong buổi lễ là trống đồng và nhị. Chiếc trống đồng chuyên dùng trong lễ cầu mưa của bà con ở Sàng Pả A hiện đã được đưa vào Bảo tàng, nên chỉ còn cây nhị. Nhị của người Lô Lô cũng khá độc đáo, to gấp 3-4 lần so với cây nhị thường thấy của người Kinh. Khi kết thúc lễ cầu mưa, một cô gái xinh đẹp sẽ vừa nhảy múa vừa kéo nhị.
Lễ cúng cầu mưa được chia làm hai phần, có thể gọi là phần lễ và phần hội. Phần lễ là những nghi lễ do thầy cúng tiến hành cùng với sự tham gia của dân bản. Các nghi thức cúng được tiến hành hai lần. Lễ vật sống dâng cúng như chó, gà sẽ được dắt đến nơi hành lễ, buộc quanh bàn lễ và thầy cúng khấn cầu xin phép dâng lễ. Sau đó chúng sẽ được các trai bản mang đi làm thịt, xong lại dâng lên cúng lần nữa.
Bài khấn của thầy cúng bằng tiếng Lô Lô, cầu cho mùa màng tốt tươi, mưa thuận gió hòa, làng bản no ấm. Bài khấn dài và thanh âm trầm bổng như một bài văn tế, thầy cúng khấn như hát văn, nghe du dương trong tiếng trống, tiếng nhị. Sau khi khấn xong, thầy cúng sẽ đốt giấy bản ở bốn góc bàn, vẩy rượu ra bốn phương tạ ơn trời đất. Cúng xong, dân bản quây quần uống rượu, ăn thịt, múa hát xung quanh bàn lễ. Các cô gái Lô Lô xinh đẹp nhảy múa trong bộ váy áo truyền thống, thêu hoa văn rực rỡ…
Lễ hội cầu mưa tháng 3 hàng năm là một hoạt động văn hóa độc đáo, mang bản sắc riêng của người Lô Lô ở Mèo Vạc. Không chỉ mang tính tín ngưỡng, lễ hội còn là dịp để bà con cầu may, bày tỏ lòng thành kính với đất trời. Năm 2007, dự kiến huyện Mèo Vạc sẽ xây dựng một làng văn hóa du lịch cộng đồng nhằm bảo tồn và phát triển văn hóa dân tộc Lô Lô, trong đó sẽ trình diễn nghi lễ cầu mưa của bà con. Có thể cũng sẽ khôi phục và giới thiệu cả lễ cầu mưa của người Lô Lô ở xã Sín Cái, với những nét độc đáo, khác với người Lô Lô ở thị trấn Mèo Vạc.
Ngọc Trâm
