Tính chất linh thiêng
Theo nhà nghiên cứu Đổng Thành Danh, Trung tâm Nghiên cứu văn hóa Chăm, Ninh Thuận, trong văn hóa và quan niệm của người Chăm, âm nhạc và nghi lễ là hai thành tố có mối quan hệ hữu cơ, gắn bó chặt chẽ với nhau. Âm nhạc hay các hình thức diễn xướng dân gian được sáng tạo, bảo tồn và phát huy trong không gian nghi lễ, lễ hội. Chúng trở thành phương tiện truyền tải ý nghĩa, mục đích chính của toàn bộ nghi lễ, thông qua âm nhạc nghi lễ đạt được sự giao cảm, liên kết với thần linh truyền tải ước vọng, các điều cần khẩn cầu của người trần tục với đấng siêu nhiên.
Ảnh: NVCC
"Chúng tôi nhận thức rằng, tư liệu hóa âm nhạc nghi lễ Chăm chỉ là một phần rất nhỏ trong nỗ lực bảo tồn di sản văn hóa của người Chăm và Việt Nam nói chung. Chính vì thế, thời gian tới hy vọng thông qua kết quả tư liệu hóa này, các nhà quản lý, các tổ chức chuyên môn, nhà khoa học sẽ có nhiều dự án, chương trình hơn nữa để bảo tồn và phát huy giá trị di sản hát lễ Chăm".
Nhà nghiên cứu Đổng Thành Danh
Chính vì vai trò quan trọng đó, âm nhạc xuất hiện ở hầu hết lễ tục, lễ hội của người Chăm, ngược lại các nghi lễ này không thể thiếu vắng các loại hình diễn xướng dân gian. Do tính chất linh thiêng của các bài hát lễ, mà người chủ lễ, người hát lễ trong các nghi lễ này, thầy Kadhar và thầy Maduen, phải là những vị chức sắc, với phẩm cấp nhất định, có trang phục riêng, phải kiêng cữ trong đời sống và thực hiện những nghi lễ khi muốn vào hệ thống hay lên cấp, lên chức. Kèm theo các bài hát là các nhạc cụ cấu thành hệ thống nhạc lễ Chăm.
Với các giá trị đặc sắc, âm nhạc Chăm qua các bài hát lễ có vai trò rất quan trọng. Tuy nhiên, cũng như nhiều giá trị văn hóa dân gian khác, chúng đang đứng trước nhiều thách thức. "Các bài hát lễ Chăm ngày càng ít được phổ biến trong nghi lễ, lễ tục, sinh hoạt tâm linh của người Chăm. Các tầng lớp chức sắc giữ vai trò chủ thể trong các dòng âm nhạc này cũng ngày càng giảm về số lượng và chất lượng. Đặc biệt, dòng âm nhạc này ít có sự quan tâm của cộng đồng từ đó dần mất vai trò trong đời sống văn hóa người Chăm".
Nhà nghiên cứu Đổng Thành Danh nhận định, đây là hiện trạng đáng báo động cần có chính sách, giải pháp cụ thể để bảo tồn và phát huy các bài hát lễ Chăm trong thực tiễn.
Ảnh: NVCC
Tư liệu hóa và phổ biến rộng rãi
Từ hàng chục năm nay, nhiều tổ chức, cá nhân đã thực hiện chương trình, dự án nhằm bảo tồn, phát huy các bài hát lễ Chăm như Trung tâm Nghiên cứu văn hóa Chăm từng nhiều lần mở lớp đào tạo nhạc cụ truyền thống Chăm từ năm 1990 đến nay. Ninh Thuận cũng thành lập Đoàn ca múa nhạc dân tộc để phục dựng, trình diễn các bài hát lễ Chăm trên sân khấu. Tại các địa phương của người Chăm bắt đầu xây dựng câu lạc bộ, hội nhóm chơi nhạc cụ, múa lễ phục vụ các nghi lễ, khách tham quan...
Tuy nhiên, các bài hát lễ truyền thống vẫn bị mai một theo thời gian. Thực tế, điều kiện để thực hành âm nhạc Chăm ngày càng bị thu hẹp, nghệ nhân Chăm ngày một già yếu, trong khi đó lớp trẻ lại thiếu mặn mà với việc kế tục truyền thống văn hóa âm nhạc của dân tộc.
Để các bài hát lễ truyền thống được gìn giữ với đầy đủ bài bản, lưu trữ vĩnh viễn và chia sẻ rộng rãi cho mọi người và cả các thế hệ sau bằng các hình thức lưu trữ đa phương tiện, trực tiếp cần thực hiện công tác tư liệu hóa. Đây là công việc của dự án "Bảo tồn âm nhạc nghi lễ Chăm tại Ninh Thuận", do nhà nghiên cứu Đổng Thành Danh cùng các cộng sự tiến hành hơn 5 năm nay.
ghi âm và ghi hình
Ảnh: NVCC
Nỗ lực đầu tiên là nhóm tham gia vào các nghi lễ, ghi âm các bài hát lễ để lưu trữ dưới dạng file mp3. Từ năm 2019, nhóm dự án bắt đầu thực hiện công tác tư liệu hóa các bài hát lễ bằng cả hai hình thức ghi âm và ghi hình, ban đầu là các bài hát lễ trên đền, tháp. Từ năm 2022, sau khi được hỗ trợ từ Quỹ Bảo tồn văn hóa của Đại sứ quán Hoa Kỳ, nhóm bắt đầu thực hiện việc tư liệu hóa quy mô hơn về các bài hát lễ của người Chăm với tham vọng ghi âm, ghi hình 100 bài hát lễ trong 10 nghi lễ lớn, tiêu biểu nhất của người Chăm.
Nhà nghiên cứu Đổng Thành Danh cho biết dự án đã phần nào đạt được những kết quả tích cực như kỳ vọng. Nhóm đã làm việc với các chuyên gia và nghệ nhân để lựa chọn video, âm thanh phù hợp, dựng clip các bài hát lễ kèm dịch phụ đề tiếng Việt, tóm tắt tiếng Anh và bước đầu công bố lên kênh Youtube cũng như mạng xã hội của nhóm dự án. Đến nay đã có 30 video được xuất bản.
"Lần đầu tiên chúng tôi xây dựng và công bố một bộ sưu tập hay kho lưu trữ đa phương tiện trực tuyến về các bài hát lễ Chăm. Các hoạt động, chương trình ký âm, ghi âm, ghi hình âm nhạc nghi lễ Chăm trước đây chủ yếu là để lưu trữ trong kho hay nội bộ làm tư liệu cho các nhà nghiên cứu âm nhạc chứ không phổ biến rộng rãi. Việc xây dựng một kho lưu trữ online là bước tiến quan trọng trong công tác bảo tồn và phát huy các bài hát lễ Chăm nói riêng và di sản văn hóa Chăm nói chung", nhà nghiên cứu Đổng Thành Danh nói.
