Từ ngày 15.9 - 31.12.2022, Viện Khảo cổ học và Trung tâm Bảo tồn Di sản Thành nhà Hồ đã tiến hành khai quật khảo cổ tại khu vực bên trong và bên ngoài của 4 cổng thành và con đường Hoàng gia thuộc di sản Thành nhà Hồ, huyện Vĩnh Lộc, Thanh Hóa, với tổng diện tích khai quật là 5.000m2, trong đó vị trí cổng phía Bắc 2.000m2, phía Nam 2.000m2, phía Đông 500m2, phía Tây 500m2.
Cuộc khai quật bước đầu xác định được diện mạo đích thực của mặt bằng Thành nhà Hồ ở khu vực cổng và tường thành. Tổng thể mặt bằng kiến trúc Thành nhà Hồ được phân bố thành nhiều lớp ngang dọc và tất cả đều được đối xứng qua trục đường Hoàng Gia ở trung tâm.
Cấu tạo ba bức tường thành Đông, Nam, Tây tương tự nhau về kích thước và kỹ thuật ghép đá, tiêu biểu nhất là tường thành phía Đông có lớp đá lót móng kích thước lớn phía dưới đáy, phía trên còn lại 4 - 5 hàng đá kích thước lớn được làm nhẵn, hàng dưới to nhất lên cao nhỏ dần, phía trong là hệ thống đá và đất sét sỏi gia cố (phần thành đất gia cố phía trong).
Riêng cổng Bắc, lớp đá xếp thành ở tường và cổng Bắc có kích thước nhỏ hơn, mạch ghép lớn hơn, nhiều hàng đá hơn, các lớp đá ngoài không được làm nhẵn, các lớp đá trong không được ghè đẽo vuông vức.
Điều này được các nhà khảo cổ giải thích một phần do quá trình xử lý vật liệu và một phần do quá trình tu sửa nhiều lần trong giai đoạn sau. Ngoài ra, các cửa cuốn ở 4 cổng tường thành được xây bằng cách đắp đất thành hình vòm cửa, sau đó ghép những khối đá tảng hình thang dạng múi bưởi lên trên, sau khi ghép xong các phiến đá thì mới xử lý đất ra ngoài.
Đặc biệt, cuộc khai quật đã xuất lộ rõ dấu tích con đường Hoàng gia trong nội thành với những dấu tích kè đá xanh và lát đá phiến nằm chính giữa cổng Nam Thành nhà Hồ nối thẳng về phía Nam đến di tích đàn tế Nam Giao, nối về phía Bắc con đường hướng vào Trung tâm Nội thành.
Trong đó, trục trung tâm chính là dấu tích con đường Hoàng Gia nối từ cổng Nam lên khu vực chính điện. Ngoài ra, tại khu vực nội thành còn phát hiện dấu tích con đường với 1 làn rộng 4,65m và làn còn lại khoảng 16m về phía trong nội thành. Như vậy có thể nhận thấy con đường Hoàng Gia của thành Tây Đô thời Hồ chỉ còn tình trạng tốt nhất ở khu vực trước và trong cổng Nam.
Cuộc khai quật cũng cho thấy rõ các chi tiết về di vật như một số loại hình gạch chữ nhật, trang trí lá đề thời Trần - Hồ, ngói phẳng, ngói cong lòng máng màu xám thời Lê; các mảnh gốm men thời Trần - Hồ và thời Lê Sơ. Ngoài ra, còn tìm thấy một số cụm bi, đạn đá tại khu vực cổng Nam và cổng Bắc…
Tại hội nghị, các chuyên gia, nhà nghiên cứu, nhà khoa học và ban, ngành liên quan đã đóng góp nhiều ý kiến về việc bảo tồn, xây dựng, phát huy giá trị của di sản, trong đó kiến nghị Trung tâm Bảo tồn Di sản Thành nhà Hồ cần xây dựng các kế hoạch bảo vệ, bảo tồn cấp bách các di tích Khảo cổ nhằm phát huy một cách tốt nhất giá trị của Di sản Thế giới Thành nhà Hồ. Đồng thời, các chuyên gia cho rằng cần căn cứ vào các khuyến nghị của UNESCO, cam kết của UBND tỉnh Thanh Hoá, Luật Di sản Văn hoá để xây dựng các kế hoạch nghiên cứu bảo tồn trong các năm tiếp theo trình cấp có thẩm quyền xem xét phê duyệt.
Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản Văn hóa Quốc gia, TS. Đặng Văn Bài khẳng định: Cuộc khai quật đã có nhiều phát hiện mới, đóng góp vào việc tìm hiểu cấu trúc và kỹ thuật xây dựng khu vực cổng Thành nhà Hồ qua các thời kỳ lịch sử, đồng thời cũng minh chứng, làm tăng thêm giá trị nổi bật toàn cầu của khu di sản cũng như đặc trưng trong việc sử dụng đá lớn trong xây dựng Thành nhà Hồ. Thời gian tới, tỉnh Thanh Hóa tập trung quy hoạch tổng thể và khai quật khu vực cửa Nam Thành nhà Hồ, tạo thành một cổng Nam hoàn chỉnh để tạo sức hút du khách trong và ngoài nước. Đồng thời, tỉnh cần chuẩn bị tốt hội thảo quốc tế sau 12 năm thực hiện cam kết với UNESCO trong bảo tồn di sản kể từ khi được vinh danh.
