Chiều 27.2, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (VUSTA) tổ chức hội thảo "Giáo sư, Viện sỹ (GS.VS) Trần Đại Nghĩa – Cuộc đời và sự nghiệp". Hội thảo trong chuỗi sự kiện tiến tới kỷ niệm 40 năm Ngày thành lập VUSTA (26.3.1983 – 26.3.2023).
Phát biểu tại hội thảo, TSKH. Phan Xuân Dũng, Chủ tịch VUSTA, cho biết: GS.VS Trần Đại Nghĩa (1913 - 1997) là một nhà khoa học kiệt xuất, được mệnh danh là cha đẻ của ngành công nghiệp quốc phòng Việt Nam.
Ông tên khai sinh là Phạm Quang Lễ, sinh ngày 13.9.1913 trong một gia đình nhà giáo nghèo tại xã Chánh Hiệp (nay là xã Hòa Hiệp), huyện Tam Bình, tỉnh Vĩnh Long. Dù hoàn cảnh gia đình rất khó khăn, lại mồ côi cha từ khi mới 7 tuổi, song với tư chất thông minh và sự chăm chỉ, chịu khó, cậu bé Phạm Quang Lễ luôn luôn đạt kết quả học tập xuất sắc toàn diện, nhất là toán và các môn tự nhiên. Tháng 9.1935, Phạm Quang Lễ sang Pháp du học khi tròn 22 tuổi.
Năm 1940, sinh viên Phạm Quang Lễ đã nhận gần như cùng một lúc ba bằng: Kỹ sư cầu đường, Kỹ sư điện và Cử nhân Toán. Sau đó, ông còn học tiếp và nhận thêm ba bằng kỹ sư khác: Hàng không, Mỏ - Địa chất và Chế tạo máy.
Ông đã làm việc tại Hãng điện khí Thomson, Viện Nghiên cứu chế tạo máy bay và vũ khí của Pháp năm 1939, làm kỹ sư trưởng Nhà máy nghiên cứu chế tạo máy bay hãng Nord Aviation (Pháp, 1944). Ông bắt đầu tham gia Hội Việt Nam ái hữu. Suốt 11 năm bền bỉ, âm thầm nghiên cứu, thông qua các mối quan hệ trong quá trình làm việc ở các nơi như Viện Nghiên cứu vũ khí, xưởng chế tạo vũ khí, máy bay... ở Pháp và ở Đức, ông tìm kiếm các bí mật quân sự, các bản thiết kế vũ khí. Kết quả của sự lao động miệt mài đó là hơn 30.000 trang tài liệu ghi chép về chế tạo vũ khí, hầu hết là “tuyệt mật”.
Mùa thu năm 1946, ông là người đầu tiên được Bác Hồ lựa chọn về nước cùng Người để phục vụ sự nghiệp cứu nước. Tháng 12.1946, ông được Chủ tịch Hồ Chí Minh giao trọng trách Cục trưởng Cục Quân giới - Bộ Quốc phòng (nay là Tổng cục Công nghiệp Quốc phòng Việt Nam) kiêm Giám đốc Nha nghiên cứu Quân giới - Bộ Tổng Tư lệnh Quân đội (nay là Viện Khoa học và Công nghệ Quân sự). Cũng từ đây, cái tên Trần Đại Nghĩa được Chủ tịch Hồ Chí Minh khai sinh, với ý nghĩa “họ Trần là họ của danh tướng Trần Hưng Đạo; Đại Nghĩa là nghĩa lớn để đến nhiệm vụ của mình với nhân dân, với đất nước. Đại Nghĩa còn là chữ của Nguyễn Trãi trong Bình Ngô đại cáo”.
Với những cải tiến, sáng chế được tạo bởi Trần Đại Nghĩa, vũ khí của Việt Nam đã có sức công phá lớn, trở thành nỗi khiếp sợ của quân thù. Với những đóng góp to lớn của ông cho ngành quân giới nước nhà, Đại tướng Võ Nguyên Giáp tặng ông danh hiệu “Ông Phật làm súng”.
Ngày 20.11.1948, ông được phong quân hàm Thiếu tướng trong đợt đầu tiên, khi 35 tuổi. Năm 1952, tại Đại hội Anh hùng và Chiến sỹ thi đua toàn quốc lần thứ nhất, ông là đại biểu trí thức được phong danh hiệu Anh hùng lao động đợt đầu tiên của Việt Nam. Đó cũng chính là năm Ông được bầu là Viện sỹ Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô - danh vị cao nhất của những người làm công tác khoa học.
Năm 1996, GS.VS Trần Đại Nghĩa đã vinh dự được nhận Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt I về Cụm công trình nghiên cứu và chỉ đạo kỹ thuật chế tạo (Bazoca, súng không giật SKZ, đạn bay) trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp (1945 - 1954). Ông còn được trao tặng Huân chương Hồ Chí Minh, Huân chương Quân công hạng nhất...
Đại hội lần thứ Nhất của VUSTA vào ngày 26.3.1983 đã bầu GS.VS Trần Đại Nghĩa làm Chủ tịch. Ông trở thành vị Chủ tịch đầu tiên của Liên hiệp Hội Việt Nam.
“Liên hiệp Hội Việt Nam được như ngày hôm nay, trở thành một tổ chức chính trị - xã hội rộng lớn của đội ngũ trí thức Khoa học và Công nghệ Việt Nam, chúng ta càng thấm thía và biết ơn sâu sắc công lao của các lớp cha anh đi trước, cùng với Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp, GS.VS, Thiếu tướng, Anh hùng Lao động Trần Đại Nghĩa luôn sống mãi với sự nghiệp phát triển khoa học và công nghệ của hệ thống Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam”, TSKH. Phan Xuân Dũng phát biểu.
Tại hội thảo, các đại biểu đã cùng ôn lại cuộc đời, sự nghiệp của GS.VS Trần Đại Nghĩa. Các đại biểu đều cho rằng, cuộc đời và sự nghiệp của ông là một tấm gương sáng, để lại nhiều bài học sâu sắc cho những người làm khoa học về tinh thần trách nhiệm đối với nhân dân, với đất nước và nghị lực phấn đấu vượt qua mọi khó khăn để vươn lên đạt đỉnh cao trong khoa học và công tác.
“Kỷ niệm 40 năm Ngày thành lập VUSTA, kỷ niệm 110 năm Ngày sinh của Thiếu tướng, GS.VS Trần Đại Nghĩa (1913 - 2023) là dịp để chúng ta tưởng nhớ, tôn vinh và tri ân những cống hiến to lớn của các nhà khoa học kỹ thuật với sự nghiệp cách mạng của Đảng, của dân tộc nói chung, đối với ngành Kỹ thuật quân sự và Công nghiệp quốc phòng nói riêng. Đồng thời là dịp tuyên truyền, giáo dục cán bộ, chiến sĩ và nhân dân, nhất là thế hệ trẻ học tập, rèn luyện theo tấm gương đạo đức cách mạng của thế hệ đi trước để nêu cao ý chí tự lực tự cường, đoàn kết, khơi dậy khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc, xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc”, Thượng tướng Phạm Hoài Nam, Thứ trướng Bộ Quốc phòng, phát biểu.
