Đặt nền móng cho sự thống nhất trong toàn hệ thống pháp luật và tổ chức bộ máy

Kể từ sau khi Hiến pháp năm 2013 được ban hành, đất nước đã đạt được những bước tiến quan trọng về đổi mới thể chế, nâng cao hiệu lực, hiệu quả của bộ máy hành chính, tăng cường kỷ luật và bảo đảm quyền lợi của Nhân dân. Tuy nhiên, sự vận động không ngừng của tình hình thực tiễn đang đặt ra những yêu cầu mới, đòi hỏi phải tiếp tục đổi mới mạnh mẽ, đồng bộ, sâu sắc hơn.

Đặc biệt, trong bối cảnh cả hệ thống chính trị đang thực hiện chủ trương sắp xếp đơn vị hành chính, tinh gọn tổ chức bộ máy, tổ chức lại chính quyền địa phương theo mô hình 2 cấp, xây dựng bộ máy chính quyền tinh gọn, chuyển từ quản lý thụ động sang chủ động phục vụ Nhân dân, kiến tạo phát triển, đủ năng lực tổ chức triển khai có hiệu quả các chủ trương của Đảng vào thực tiễn cuộc sống trong kỷ nguyên phát triển và thịnh vượng, thì việc sửa đổi Hiến pháp là điều kiện tiên quyết, là bước đi đầu tiên mang tính nền móng để bảo đảm sự thống nhất trong toàn hệ thống pháp luật và tổ chức bộ máy nhà nước.

Thực hiện Kết luận số 127-KL/TW ngày 28.2.2025 về triển khai nghiên cứu, đề xuất tiếp tục sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị và sau Hội nghị Trung ương 11, Khóa XIII, các cơ quan của Quốc hội đã tập trung rà soát, làm việc ngày đêm để chuẩn bị cho việc trình Quốc hội xem xét, sửa đổi bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 2013 tại Kỳ họp thứ Chín tới.

Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn nêu rõ, phạm vi sửa đổi, bổ sung Hiến pháp lần này tập trung vào 2 nhóm nội dung. Một là, các quy định của Hiến pháp năm 2013 liên quan đến MTTQ Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội (tập trung ở Điều 9, Điều 10), để đáp ứng yêu cầu sắp xếp, tinh gọn tổ chức bộ máy, nêu cao vai trò, trách nhiệm, tính chủ động của MTTQ Việt Nam, vai trò tập hợp các giai cấp, tầng lớp, hướng mạnh về địa bàn dân cư, gần dân, sát dân, đến từng hộ gia đình. Hai là, các quy định tại Chương IX của Hiến pháp năm 2013 để thực hiện mô hình tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp.

“Do định hướng phạm vi sửa đổi, bổ sung Hiến pháp lần này mang tính giới hạn, dự kiến chỉ liên quan đến khoảng 8/120 điều của Hiến pháp năm 2013, nên Ủy ban Thường vụ Quốc hội sẽ trình Quốc hội hình thức văn bản là Nghị quyết của Quốc hội (tương tự như đã thực hiện tại các lần sửa đổi, bổ sung Hiến pháp năm 1980”, Chủ tịch Quốc hội cho biết.

Dù phạm vi giới hạn, nhưng việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 2013 tới đây có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Theo định hướng của Trung ương, chính quyền địa phương sẽ được tổ chức lại theo mô hình hai cấp: cấp tỉnh (tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương) và cấp xã (xã, phường, đặc khu trực thuộc tỉnh, thành phố).

Trong đó, cấp tỉnh vừa là cấp thực hiện chủ trương, chính sách từ Trung ương, vừa là cấp ban hành chính sách trên địa bàn tỉnh, thành phố và trực tiếp chỉ đạo, quản lý các hoạt động của cấp xã trên địa bàn. Cấp xã chủ yếu là thực hiện chính sách từ cấp Trung ương và cấp tỉnh ban hành; được tăng cường phân cấp, phân quyền và có thẩm quyền ban hành văn bản quy phạm pháp luật để quyết định việc tổ chức thi hành pháp luật trên địa bàn và quyết định các vấn đề thuộc thẩm quyền của cấp mình; chính quyền đặc khu (hải đảo) được trao nhiều quyền tự chủ, bảo đảm linh hoạt, chủ động ứng phó khi có sự kiện, tình huống đột xuất, bất ngờ xảy ra nhằm bảo vệ vững chắc độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ quốc gia.

Đây là sự thay đổi rất lớn, rất sâu sắc không chỉ về mô hình tổ chức hoạt động mà hơn hết sẽ là những thay đổi về chất, về hiệu năng, hiệu lực hoạt động của chính quyền địa phương. Như Tổng Bí thư Tô Lâm đã chỉ rõ: “Chính quyền địa phương sau sắp xếp phải bảo đảm tinh gọn, hiệu quả, gần dân, đáp ứng các yêu cầu quản trị xã hội hiện đại, thực hiện được các mục tiêu tăng trưởng nhanh, bền vững; tạo thế và lực mới cho nhiệm vụ bảo đảm quốc phòng, an ninh, đối ngoại; tạo đà và động lực cho phát triển kinh tế, trong đó chú trọng thúc đẩy kinh tế tư nhân; đẩy nhanh phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo; chăm lo ngày một tốt hơn đời sống vật chất, tinh thần của Nhân dân”.

Mở đường cho cải cách thể chế sâu rộng, toàn diện

Nhìn lại thời điểm năm 2012 - 2013, khi Quốc hội tiến hành sửa đổi Hiến pháp càng cảm nhận sâu sắc hơn tinh thần cách mạng của chủ trương nêu trên. Đã có những ý kiến đề xuất thực hiện mô hình chính quyền địa phương 2 cấp được đưa ra, được thảo luận, tranh luận khi đó, nhưng rõ ràng là chưa đủ sức thuyết phục.

Chương IX của Hiến pháp năm 2013 dù được ghi nhận là bước đột phá về tổ chức chính quyền địa phương, nhưng về cơ bản, vẫn giữ nguyên mô hình chính quyền địa phương 3 cấp và “mở” ra ở một số quy định. Cụ thể như: khoản 1 Điều 111 quy định “Chính quyền địa phương được tổ chức ở các đơn vị hành chính của nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam” và khoản 2 Điều 111 quy định “Cấp chính quyền địa phương gồm có HĐND và UBND được tổ chức phù hợp với đặc điểm nông thôn, đô thị, hải đảo, đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt do luật định”.

Những quy định nêu trên có ý nghĩa “mở đường” để Quốc hội trong hơn 10 năm sau đó đã ban hành nhiều nghị quyết cho phép thực hiện thí điểm và sau đó là thực hiện chính thức việc không tổ chức HĐND quận, huyện, phường và tổ chức chính quyền đô thị ở một số địa phương. Dù thế, những cải cách này chưa triệt để.

Dường như tổ chức chính quyền địa phương vẫn cứ "loay hoay" với mô hình truyền thống, cồng kềnh, thiếu linh hoạt và gần như “mặc đồng phục” trong cả nước (trừ một số địa phương được thực hiện mô hình khác theo nghị quyết của Quốc hội). Trong thời đại Cách mạng Công nghiệp 4.0, những hạn chế của mô hình chính quyền địa phương 3 cấp đã bộc lộ rõ hơn, nhất là sự cồng kềnh về tổ chức bộ máy, biên chế, sự chồng chéo về thẩm quyền, trách nhiệm dẫn đến hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước chưa đáp ứng được yêu cầu thực tiễn.

Như thế để thấy rằng, sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 2013, nhất là các quy định để tổ chức chính quyền phương 2 cấp sẽ tạo ra sự chuyển biến mang tính đột phá trên nhiều phương diện, tạo động lực lớn cho cải cách, phát triển đất nước trong tầm nhìn dài hạn.

Trong đó, về mặt thể chế, Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn cho biết, các cơ quan, tổ chức theo phạm vi thẩm quyền, lĩnh vực phụ trách, đã tiến hành rà soát, lập danh mục các văn bản quy phạm pháp luật chịu sự tác động của việc sửa đổi, bổ sung Hiến pháp. Cụ thể, theo Báo cáo của Chính phủ, có khoảng 19.220 văn bản ở Trung ương và địa phương ban hành có nội dung chịu tác động, ảnh hưởng trực tiếp của việc thực hiện chủ trương tiếp tục sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị, gồm 1.180 văn bản của Trung ương, 18.040 của địa phương.

Quốc hội sẽ tiến hành sửa đổi, bổ sung các luật liên quan trực tiếp đến tổ chức bộ máy, quyền, lợi ích cơ bản của người dân, tổ chức, doanh nghiệp, thẩm quyền của địa phương và tác động trực tiếp đến phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng, an ninh, thuộc các lĩnh vực về ngân sách, đầu tư, quy hoạch.

Thực hiện yêu cầu của Trung ương và Tổng Bí thư Tô Lâm, trên cơ sở mô hình chính quyền địa phương 2 cấp, các cơ quan Trung ương và địa phương cũng đang khẩn trương rà soát, ban hành cơ chế, chính sách, chiến lược, quy hoạch, các vấn đề có tính chất liên vùng, liên cơ sở, bảo đảm thống nhất trên toàn quốc và từng địa phương.

Như vậy, nhìn tổng thể, sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp sẽ đặt nền móng cho việc tiến hành một cuộc cải cách sâu rộng, toàn diện trong toàn hệ thống, mà ở đó, như Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn nhấn mạnh, cần “đặc biệt lưu ý việc đẩy mạnh phân cấp, phân quyền theo tinh thần “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”, phân định rành mạch thẩm quyền giữa Trung ương với địa phương, giữa cấp tỉnh với cấp xã, xác định rõ việc nào của chính quyền cấp huyện cần điều chuyển cho chính quyền cấp xã hoặc giao chính quyền cấp tỉnh để tạo thuận lợi cho địa phương trong quá trình thực hiện”.

Thực hiện yêu cầu phải hoàn thành việc sửa đổi Hiến pháp và các luật, nghị quyết có liên quan trước ngày 30.6.2025 và có hiệu lực thi hành từ ngày 1.7.2025, với vai trò là cơ quan thực hiện quyền lập hiến, Quốc hội đã “khởi động” tiến trình xem xét sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 2013 với tinh thần trách nhiệm cao nhất.

Kỳ họp Quốc hội được triệu tập sớm hơn 15 ngày so với thông lệ. Và ngay trong ngày đầu tiên của Kỳ họp, dự kiến khai mạc ngày 5.5 tới đây, Quốc hội sẽ nghe báo cáo về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 2013, để ngày hôm sau (6.5) có thể tiến hành việc lấy ý kiến Nhân dân trong 1 tháng (dự kiến đến ngày 5.6.2025)… Sau đó, các cơ quan có 5 ngày tổng hợp, tiếp thu ý kiến Nhân dân để trình Quốc hội xem xét, thông qua nghị quyết về việc sửa đổi Hiến pháp.

Một trong những yêu cầu được Chủ tịch Quốc hội nhiều lần nhấn mạnh, đó là phải đặc biệt coi trọng việc lấy ý kiến Nhân dân đối với sửa đổi Hiến pháp; Chính phủ cùng với MTTQ tiến hành khoa học, dân chủ, thực chất, công khai, minh bạch, lưu ý việc lấy ý kiến cộng đồng dân cư theo Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở… Qua đó không chỉ cho thấy quyết tâm chính trị rất cao mà còn thể hiện sâu sắc tinh thần trách nhiệm của Quốc hội trong thực hiện quyền lập hiến.

Có thể thấy, sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 2013 lần này vừa mang tính cấp bách, nhưng đồng thời được kỳ vọng sẽ mở ra "dư địa" cải cách sâu rộng để tiến tới một nền hành chính tinh gọn, liêm chính, mạnh, hiệu năng, hiệu lực, hiện đại, đủ sức dẫn dắt đất nước phát triển nhanh, mạnh và bền vững trong kỷ nguyên mới.

Một lần nữa, lịch sử lập hiến Việt Nam tiếp tục đứng trước thời khắc trọng đại, đòi hỏi sự đồng thuận cao cùng sự vào cuộc quyết liệt và sáng tạo của cả hệ thống chính trị và toàn dân dưới sự lãnh đạo thống nhất của Đảng ta.