Hàng năm, Lễ hội chùa Thầy được tổ chức từ ngày 5.3 đến 7.3 (Âm lịch), để tưởng nhớ về Thiền sư Từ Đạo Hạnh - người có công lớn trong việc khởi dựng chùa và là thủy tổ của trò rối nước độc đáo. Đây là hoạt động thiết thực có ý nghĩa rất lớn, ghi đậm dấu ấn văn hóa, tín ngưỡng của Bắc bộ…
Lễ hội chùa thờ Thầy diễn ra trang trọng với nhiều nghi lễ quan trọng, đặc sắc như: Lễ tắm tượng (lễ mộc dục), lễ nghinh bài vị Đức thánh Từ Đạo Hạnh từ chùa Thượng xuống chùa Trung, lễ cúng yên vị, lễ tế, lễ rước… Trong những ngày diễn ra Lễ hội, dân và du khách còn được xem múa rối nước tại thủy đình cùng nhiều trò chơi dân gian độc đáo, năng động.
Chùa Thầy nằm trên địa phận xã Sài Sơn, huyện Quốc Oai, có tên chữ là Thiên Phúc Tự. Chùa được khởi dựng vào thời Lý, gắn với cuộc đời chân tu của Thiền sư Từ Đạo Hạnh. Những giá trị nổi bật nhất của chùa đến giờ vẫn được bảo lưu nguyên vẹn, bao gồm chùa Cả mang dấu ấn kiến trúc đặc trưng của thế kỷ XVII, ngôi đình Thủy đình giữa hồ sen cùng các pho tượng gỗ đã được công nhận là bảo vật quốc gia. Với những giá trị độc đáo về kiến trúc, lịch sử, mỹ thuật và cảnh quan không gian đặc sắc, chùa Thầy đã được công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt từ năm 2014. Hàng năm, Lễ hội chùa Thầy thu hút hàng vạn như khách thăm quan, chiêm bái.
Phát biểu tại Lễ Khai hội, Phó Chủ tịch UBND huyện Quốc Oai, Trưởng Ban Tổ chức Lễ hội Hoàng Nguyên Ưng cho biết, ngày 21.4 vừa qua, huyện Quốc Oai đã phối hợp với Sở Du lịch Hà Nội tổ chức Chương trình Hành trình du lịch văn hóa lịch sử chùa Thầy năm 2023 và công bố Điểm du lịch di tích quốc gia đặc biệt chùa Thầy. Đây là cơ hội tốt cho huyện Quốc Oai giới thiệu nét văn hóa truyền thống và các danh lam thắng cảnh, điểm đến trong lịch sử của huyện. Đặc biệt, khu Di tích quốc gia đặc biệt chùa Thầy không chỉ là nơi danh lam thắng cảnh nổi tiếng mà còn là địa chỉ đỏ trong cách mạng kháng chiến, là nơi thành lập chi bộ Đảng đầu tiên của tỉnh Sơn Tây xưa.
“Thời gian tới, để phát huy tối đa tiềm năng, lợi thế, vượt qua mọi khó khăn, thách thức, Đảng bộ, chính quyền và Nhân dân huyện Quốc Oai tập trung thực hiện tốt một số nhiệm vụ như, huy động và sử dụng hiệu quả mọi nguồn lực, triển khai đồng bộ các giải pháp nhằm tiếp tục bảo tồn và phát huy giá trị Di tích quốc gia đặc biệt chùa Thầy. Khai thác thật tốt các giá trị giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học,… để phục vụ hiệu quả cho sự phát triển du lịch và kinh tế - xã hội địa phương. Bên cạnh đó, huyện Quốc Oai sẽ huy động mọi nguồn lực để thu hút đầu tư phát triển du lịch, xây dựng sản phẩm du lịch mới, có tính đặc trưng cao... Trong đó, ưu tiên phát triển du lịch văn hóa tâm linh tại khu di tích quốc gia đặc biệt chùa Thầy và khu vực núi đá Sài Sơn, Hoàng Xá, Phượng Cách, Đình So, đồng thời gắn với việc phát huy các giá trị văn hóa, bảo vệ môi trường, cảnh quan…”, Phó Chủ tịch UBND huyện Quốc Oai Hoàng Nguyên Ưng nhấn mạnh.
“Chùa Thầy là danh thắng nổi tiếng sơn thanh thủy tú bạc xứ Đoài, là quần thể di tích mang kiến trúc nghệ thuật độc, chạm khắc tinh tế với hệ thống tượng pháp tiêu biểu. Vượt qua những biến thiên của lịch sử và nhiều lần trùng tu, Tôn tạo nhưng chùa Thầy vẫn lưu giữ được những Nét kiến trúc nghệ thuật độc đáo, tiêu biểu với nhiều cổ vật có giá trị… Lễ hội chùa Thầy năm nay, bên cạnh các phần lễ với các nghi thức truyền thống được thực hiện đầy đủ, còn có những phần không gian tái hiện đời sống sinh hoạt, sản xuất, cùng các trò chơi dân gian gắn bó với người dân bản địa như: Cờ tướng, cờ người, đánh đu, bịt mắt đập niêu, kéo co… đặc biệt, tại khu vực thủy đình vào các khung giờ cố định sẽ diễn ra các chương trình văn hóa, văn nghệ truyền thống, với nghệ thuật múa rối nước, cồng chiêng.
Chùa Thầy, tên gọi khác là Thiên Phúc Tự, chùa Phật Tích, chùa Sài Sơn… nơi đây ngày xưa là nơi thiền sư Từ Đạo Hạnh từng trụ trì. Trong thời gian Thiền sư trụ trì, Thiên Phúc Tự chỉ là một thảo am nhỏ. Đến đời vua Lý Nhân Tông mới cho tôn tạo Thiên Phúc Tự theo lối kiến trúc hình chữ “Tam” gồm: Chùa Hạ, chùa Giữa, chùa Thượng, ba lớp - ba thành song song với nhau. Tòa ngoài gọi là nhà Tiền tế (chùa Hạ), Tòa giữa là Trung điện (chùa Trung), Tòa trong cùng là Thượng điện (chùa Thượng), tại đây có pho tượng thiền sư Từ Đạo Hạnh.
