Đã 10 năm kể từ khi hạ được thành Troy mà người anh hùng Ulysses vẫn chưa về được đến quê hương. Nguyên do vì trong hành trình trở về chàng đã chọc mù con mắt độc nhất của tên khổng lồ Polyphemus, con của thần Đại dương Poseidon cho nên bị vị thần này thù ghét bắt phải lưu lạc. Các vị thần trên thiên đình đều xót thương cho số phận của Ulysses, đặc biệt là nữ thần Athena. Lợi dụng lúc thần Poseidon đi vắng, các thần đã họp và quyết định cho Ulysses được trở về quê hương: Nữ thần Calypso không được giam giữ Ulysses ở hòn đảo Oghiđi nữa. Theo lệnh Zeus, nữ thần Athena sẽ đến quê hương Itac, khích lệ con trai của Ulysses là Telemachus lên đường đi tìm cha. Tình cảnh gia đình Ulysses lúc này rất rối ren: Vợ Ulysses, nàng Penelope, hàng ngày bị 108 vị quý tộc đến thúc ép nàng phải tái giá, chọn một người trong bọn. Chúng mở tiệc ăn uống phá hoại tài sản của gia đình Ulysses. Penelope rất phân vân, khó xử. Còn nữ thần Calypso, mặc dù buộc phải thi hành lệnh của thiên đình để cho Ulysses trở về quê hương, vẫn ra sức thuyết phục Ulysses ở lại đảo kết nghĩa xe duyên với mình, song vô hiệu...
Từ đây là hành trình của Ulysses trở về quê quán. Bè của chàng lênh đênh trên mặt biển đến ngày thứ 18 thì bị thần Poseidon gây bão đánh đắm. Ulysses bị sóng gió đưa giạt vào xứ Phêaxi. Chàng được Công chúa Nausicaa đối xử nhân hậu, được nhà vua Alcinous tiếp đãi ân cần và sẵn lòng cấp thuyền cho Ulysses trở về quê hương. Trong bữa tiệc tiễn khách, nghe người nghệ sỹ kể chuyện dùng mưu con ngựa gỗ trong việc hạ thành Troy, Ulysses vô cùng xúc động. Vua Ankinôôx ngạc nhiên, hỏi ra mới biết vị khách bất hạnh của mình chính là người anh hùng đã nghĩ ra mưu ấy. Ulysses kể cho nhà vua nghe hành trình phiêu bạt của mình từ khi lên đường rời Troy. Rất nhiều biến cố đã xảy ra làm tổn thất dần mòn số chiến thuyền và thủy thủ, trong đó có truyện khá ly kỳ Ulysses bày mưu chọc mù mắt tên khổng lồ Polyphemus ăn thịt người để thoát khỏi hang của y... Nghe Ulysses kể xong, mọi người vô cùng cảm phục. Ai nấy đều có quà tặng người anh hùng trước khi từ biệt. Ulysses được thuyền của người Phêaxi đưa về quê hương Itac. Chàng giả dạng làm người hành khất để trở về gia đình. Telemachus cũng đã trở về. Sau 20 năm trời xa cách, hai cha con gặp nhau ở trại nuôi lợn của người lão bộc Ơmê, bày mưu trừng trị bọn cầu hôn: Nếu ai trong bọn cầu hôn giương nổi dây cung của Ulysses và bắn một phát xuyên qua lỗ của 12 cái rìu, sẽ được lấy Penelope làm vợ. Cuộc tỉ thí diễn ra. Bọn cầu hôn phải để vũ khí ở phòng bên. Không kẻ nào đủ tài sức để thắng cuộc. Ulysses xin tỉ thí và chàng đã chứng tỏ mình xứng đáng là chồng của Penelope. Kế đó là cuộc trừng trị bọn cầu hôn của cha con và chủ tớ Ulysses. Những gia nhân phản phúc bị trừng phạt. Thiên trường ca kết thúc bằng sự hòa giải giữa gia đình Ulysses với gia đình của những tên cầu hôn bị giết.
Odyssey phản ánh một giai đoạn cao trong quá trình tan rã của chế độ công xã thị tộc: Đó là thời kỳ những người Hy Lạp đã bước vào cuộc sống lao động hòa bình có khát vọng chinh phục thế giới xung quanh, thời kỳ hình thành gia đình một vợ một chồng với chế độ phụ quyền và quyền tư hữu tài sản. Ulysses là người anh hùng của những chiến công bằng mưu trí, thể hiện những phẩm chất ưu việt của con người. Trong tác phẩm, tâm lý sùng bái của cải vật chất vẫn tiếp tục được thể hiện; Song không thấy có thái độ phê phán đối với những biểu hiện trái với truyền thống đạo đức thị tộc. Ngược lại, ý thức danh vị, tư hữu, hiện ra khá rõ ràng và được ca ngợi. Ngoài ra ta còn thấy khát vọng sống văn minh, hữu ái của người xưa như một nguyện vọng không riêng gì của thời đại Homer mà của nhân loại ở mọi thời đại.
Nguyễn Văn Khỏa
