Chất vấn Thủ tướng - nét đặc biệt nhất của nền chính trị Anh

Lịch sử của thủ tục chất vấn Thủ tướng

Mặc dù các nhiệm kỳ Thủ tướng Anh đã trả lời chất vấn của Nghị viện trong nhiều thế kỷ, nhưng cho đến những năm 1880, thủ tục chất vấn Thủ tướng được áp dụng giống như thủ tục chất vấn các bộ trưởng: các nghị sĩ có thể được hỏi mà không cần thông báo trước theo bất kỳ thứ tự nào mà các nghị sĩ đưa ra.

Năm 1881, thời gian cho các câu hỏi chất vấn bị giới hạn và riêng phần chất vấn Thủ tướng được chuyển sang thời điểm cuối cùng trong ngày. Quy định này được đưa ra nhằm tạo điều kiện cho Thủ tướng Anh khi đó William Ewart Gladstone đã 72 tuổi có thể đến Hạ viện muộn hơn trong ngày.

Năm 1953, khi Winston Churchill (lúc đó đang ở độ tuổi cuối 70) trở thành Thủ tướng, thủ tục chất vấn Thủ tướng được tiến hành cố định vào thứ ba và thứ năm.

Sau đó vào năm 1959, Ủy ban Thủ tục của Nghị viện khuyến nghị thời gian chất vấn Thủ tướng nên kéo dài 15 phút và được tiến hành cố định vào các buổi chiều thứ ba và thứ năm. Dưới sự chỉ đạo của Thủ tướng lúc bấy giờ là ông Harold Macmillan, quy định này đã được áp dụng cho các kỳ họp của Hạ viện trong năm 1961.

Một trong những hành động đầu tiên của ông Tony Blair trên cương vị Thủ tướng là thay thế hai phiên chất vấn 15 phút của ngày thứ ba và thứ năm bằng một phiên duy nhất kéo dài 30 phút vào các ngày thứ tư, ban đầu là lúc 3 giờ chiều nhưng kể từ năm 2003 là vào buổi trưa. Số lượng câu hỏi được phân bổ trong mỗi phiên cho lãnh đạo phe đối lập được tăng gấp đôi từ 3 lên 6 câu hỏi, và lãnh đạo của đảng lớn thứ ba trong Hạ viện được đưa ra hai câu hỏi trái ngược với một câu hỏi trước đó. Thủ tục chất vấn theo hình thức này được áp dụng lần đầu tiên vào ngày 21.5.1997.

Cách thức tiến hành

Các nghị sĩ muốn đặt câu hỏi cho Thủ tướng phải điền tên vào “phiếu đăng ký”. Tên của những người tham gia sau đó sẽ được xáo trộn để tạo ra một thứ tự ngẫu nhiên. Chủ tịch Hạ viện sẽ gọi các nghị sĩ đặt câu hỏi, thường là theo cách xen kẽ: một nghị sĩ từ phe cầm quyền và tiếp đó là một nghị sĩ từ phe đối lập. Các nghị sĩ không được gọi có thể chờ để hỏi một câu hỏi bổ sung nếu họ "lọt vào mắt xanh" của Chủ tịch Hạ viện. Để thu hút sự chú ý của Chủ tịch Hạ viện, họ sẽ liên tục “đứng lên ngồi xuống”.

Lãnh đạo của phe đối lập thường hỏi 6 câu hỏi tại phiên chất vấn Thủ tướng. Lãnh đạo của đảng lớn thứ ba trong Hạ viện (Đảng Dân chủ tự do từ năm 1988 đến 2010 và Đảng Quốc gia Scotland từ năm 2015) sau đó sẽ đặt hai câu hỏi.

Vào những thời điểm xảy ra thảm kịch hoặc khủng hoảng quốc gia hoặc lãnh đạo có chuyện buồn cá nhân, thủ tục chất vấn thủ tướng có thể tạm thời bị đình chỉ. Lần đình chỉ mới nhất là vào ngày 25.2.2009 khi Chủ tịch Hạ viện, theo yêu cầu của Thủ tướng Gordon Brown, tạm thời hoãn chất vấn như một biểu hiện cho sự tôn trọng sau cái chết bất ngờ của con trai lãnh đạo phe đối lập David Cameron. Thủ tục chất vấn Thủ tướng cũng từng bị đình chỉ sau cái chết đột ngột của lãnh đạo Công Đảng John Smith vào năm 1994.

Trường hợp vắng mặt Thủ tướng hoặc thủ lĩnh của phe đối lập

Nếu Thủ tướng vắng mặt do đi công tác chính thức khi các buổi chất vấn đã được lên lịch, thì Phó Thủ tướng sẽ đảm nhiệm vai trò của họ. Trong trường hợp cả Phó Thủ tướng cũng vắng mặt, thành viên cao cấp nhất tiếp theo trong Nội các sẽ nhận được câu hỏi (chẳng hạn như Ngoại trưởng thứ nhất hoặc Phó thủ lĩnh của đảng cầm quyền).

Trong trường hợp Thủ lĩnh của phe đối lập vắng mặt tại phiên chất vấn, các câu hỏi chất vấn của phe đối lập thường sẽ do thành viên cấp cao nhất tiếp theo của Nội các bóng đưa ra. Từ năm 1992 đến năm 2020, một quy ước đã được đặt ra rằng nếu Thủ tướng hoặc Thủ lĩnh của phe đối lập vắng mặt, phe kia sẽ chỉ định một người nào đó đại diện, có nghĩa là cả hai bên đều được ủng hộ.

Khi Thủ tướng Boris Johnson phải nhập viện do nhiễm Covid-19 năm 2020, Dominic Raab, với tư cách là Ngoại trưởng thứ nhất đã trả lời thay Thủ tướng Boris Johnson.

Ông Boris Johnson cũng trở thành Thủ tướng đầu tiên trả lời chất vấn bên ngoài phòng họp Nghị viện sau khi được yêu cầu cách ly sau cuộc gặp với Lee Anderson, người sau đó có kết quả dương tính với Covid-19. Còn Keir Starmer trở thành nhà lãnh đạo đầu tiên của phe đối lập đặt tiến hành chất vấn từ xa sau khi một nhân viên văn phòng của ông nhiễm Covid-19 buộc ông phải cách ly.

Các phiên chất vấn Thủ tướng Anh được phát sóng lần đầu vào năm 1989 và phát sóng trực tiếp bắt đầu từ năm 1990. Hiện thủ tục này được phát sóng trực tiếp trên các kênh truyền hình quốc gia trong nước BBC Two, BBC News Channel, BBC Parliament và Sky News; truyền thanh trực tiếp trên đài phát thanh quốc gia BBC Radio 5 Live. Hoạt động này cũng được phát sóng bên ngoài Vương quốc Anh, đáng chú ý nhất là trên mạng cáp C-SPAN của Mỹ.