Chứa đựng yếu tố tôn giáo nguyên thủy

Theo quan niệm của người Tày, Nùng, Thái, then là biểu tượng của trời. Khi con người chết đi, linh hồn sẽ trở về với mường then. Then được cử xuống trần gian để cứu nhân độ thế. Điều này chứa đựng nhiều yếu tố của tôn giáo nguyên thủy, khởi phát từ niềm tin vạn vật có linh hồn, tin vào một thế giới có những nhân vật siêu nhiên với sức mạnh diệu kỳ có thể yểm trợ, che trở con người. Nếu là nam thì có ba hồn bảy vía, nữ là ba hồn chín vía, khi hồn vía thất lạc thì con người bị ốm yếu, bệnh tật… phải nhờ thầy then.

Xuất phát từ quan niệm đó đã hình thành môi trường diễn xướng của then. Tùy vào mục đích mong cầu hay sinh hoạt văn hóa tâm linh mà có những loại hình then khác nhau: làm then khi trong gia đình có người ốm đau gọi là then chữa bệnh; xây nhà, bốc mộ… là làm then cầu an, giải hạn; khi cha mẹ lên lão, con cái mời then về làm lễ chúc sức khỏe để tỏ tấm lòng báo hiếu với bậc sinh thành…

Từ nghiên cứu về then, PGS. TS Nguyễn Thụy Loan cho biết: đây là một di sản văn hóa lâu đời rất được ưa chuộng và phổ biến trong cộng đồng nhiều tộc người thuộc ngữ hệ Tày - Thái. Xét theo chức năng có thể phân biệt ba nhóm then: các loại then nghi lễ tín ngưỡng; các loại then thiên về những sinh hoạt mang yếu tố tâm linh nhằm bói hỏi về tương lai hoặc vui chơi giải trí có sự thông quan với thế giới siêu nhiên như then đỉn dàng cai (then chơi chợ trời), then mời Nàng Hai (trong lễ hội Nàng Hai)…; các sinh hoạt văn hóa có liên quan tới then nhưng không mang yếu tố tâm linh, tín ngưỡng mà mang nội dung chúc mừng, ca tụng hoặc giao duyên…

Trong đó, then nghi lễ tín ngưỡng chiếm tỷ lệ lớn nhất trong các loại then và tích tụ giá trị tâm linh, văn hóa nghệ thuật đậm nét. Hai nhóm then còn lại không có chức năng thực hành nghi lễ tín ngưỡng và nghi thức thực hiện không phức tạp, tuy nhiên cũng có vai trò không kém phần quan trọng trong đời sống tinh thần của các dân tộc Tày, Nùng, Thái.

Hiện nay, tín ngưỡng tâm linh của người Tày, người Thái, người Nùng vẫn đáp ứng nhu cầu tâm lý, tình cảm của con người, thể hiện qua then. Hơn nữa, nghiên cứu cho thấy, then không thuần túy là một loại hình văn hóa tín ngưỡng. Theo cố GS.TS Ngô Đức Thịnh, từ nhân lõi là yếu tố tín ngưỡng, then đã sản sinh và tích hợp nhiều giá trị văn hóa nghệ thuật, tạo nên một hiện tượng văn hóa dân gian tổng thể tiêu biểu của văn hóa dân gian Tày, Nùng, Thái. Điều đặc biệt cần nhấn mạnh là yếu tố văn hóa nghệ thuật ở đây tồn tại trong một tổng thể nguyên hợp, đan xen, hòa nhập, cái nọ là tiền đề cho sự tồn tại của cái kia, tạo nên một môi trường diễn xướng hài hòa trọn vẹn.

Giá trị bất biến và khả biến

Theo các nhà nghiên cứu, yếu tố nghệ thuật có ở mọi loại then cổ truyền với sự kết hợp khéo léo giữa văn học và âm nhạc thông qua điệu khấn, niệm, ngâm, hát… Biểu trưng là trong các đại lễ lẩu then hội đủ yếu tố từ văn học, âm nhạc đến múa, nghệ thuật sân khấu, cùng sự phong phú của các yếu tố mỹ thuật. Các nghi lễ then là một nghi thức trình diễn vừa mang tính nghệ thuật vừa mang tính tâm linh trong đời sống các dân tộc ở một số tỉnh miền núi phía Bắc nước ta. Chính vì yếu tố đặc trưng không thể trộn lẫn mà thực hành then đã được UNESCO đưa vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, đánh dấu bước ngoặt trong thực hành văn hóa của các dân tộc Tày, Nùng, Thái.

Từ nguồn gốc hình thành và những yếu tố thuộc về bản chất cho thấy sức sống lâu bền của then liên quan trực tiếp đến sinh hoạt tâm linh tín ngưỡng. Theo nhà nghiên cứu Hoàng Triều Ân, “hát then là một sinh hoạt thuộc về tâm linh dân gian cho nên nó tồn tại lâu dài vì tâm linh dân gian còn thì nghề hát then còn”. PGS. TS Nguyễn Thụy Loan cùng quan điểm này. Bà cho rằng sức bền của đời sống tâm linh trong con người Việt Nam chính là nền tảng tạo nên sức sống lâu bền của những loại hình văn hóa nghệ thuật tâm linh tín ngưỡng, trong đó then không nằm ngoài quy luật.

Gắn chặt với đời sống tín ngưỡng, mang những quy tắc thực hành riêng, độc đáo, nhưng trên thực tế then không phải là một loại hình tĩnh mà biến hóa. Từ loại hình thực hành nghi lễ tín ngưỡng khởi thủy, then phát triển thành nhiều dạng thức khác nhau, nhằm phục vụ những nhu cầu đa dạng trong đời sống văn hóa tinh thần. Quá trình đó đã diễn ra trong cộng đồng Tày, Nùng, Thái từ nhiều thế kỷ trước và vẫn đang tiếp diễn. PGS. TS Nguyễn Thụy Loan chỉ rõ, trong các giá trị của then có những giá trị bất biến và những giá trị khả biến. Giá trị bất biến là các giá trị lịch sử, một số giá trị thuộc phạm trù văn hóa, nghệ thuật… Còn những giá trị biến đổi theo thời gian hoặc là đang bị thu hẹp dần như một số loại then chữa bệnh, then cúng lễ…, hoặc là mai một, thậm chí mất đi cùng với các “báu vật sống”, khi nghệ nhân không kịp trao truyền kinh nghiệm và thế hệ sau không kịp thời sưu tầm, thực hành.

Ngày nay, cùng với sự phát triển của khoa học và tri thức, ngay trong cộng đồng chủ nhân của di sản then Tày, Nùng, Thái cũng có không ít người dân không còn tin vào năng lực siêu phàm của các lực lượng siêu nhiên và các thầy then. Theo chiều hướng đó, các nghi lễ tín ngưỡng giảm dần, nghề làm then cúng bái và loại then nghi lễ tín ngưỡng cũng sẽ dần không còn môi sinh phát triển. Đây là những điều tác động trực tiếp đến việc bảo tồn và phát triển tín ngưỡng then của cộng đồng dân tộc Tày, Nùng, Thái hiện nay.