Thế giới là "vô chính phủ" hay có trật tự?
Trong ngôn ngữ hàng ngày, trật tự chỉ sự sắp xếp ổn định các thành phần, tổ chức, chức năng hoặc mối quan hệ. Trong nội bộ một quốc gia, người ta nói về một “xã hội có trật tự” và chính phủ của quốc gia đó. Nhưng trong các vấn đề quốc tế, không có chính phủ bao trùm. Trong khi quá trình sắp xếp giữa các quốc gia luôn có thể thay đổi, thế giới, theo một nghĩa nào đó, là “vô chính phủ”.
Tuy nhiên, "vô chính phủ" không đồng nghĩa với hỗn loạn. Đánh giá về trật tự là đánh giá về mức độ và mức độ này có thể thay đổi theo thời gian. Trong nội bộ một quốc gia, một chính thể ổn định có thể tồn tại bất chấp mức độ bạo lực không được quản lý. Xét cho cùng, tội phạm bạo lực có tổ chức và không có tổ chức vẫn là một thực tế ở hầu hết các quốc gia. Nhưng khi bạo lực đạt đến mức vượt ra ngoài tầm kiểm soát hoặc phá vỡ những cấu trúc cơ bản của một quốc gia, nó được coi là dấu hiệu của một "nhà nước thất bại", một nhà nước không có trật tự. Somalia có thể có chung ngôn ngữ và dân tộc, nhưng từ lâu nơi đây đã là nơi diễn ra các cuộc chiến giữa các gia tộc; chính quyền "quốc gia" ở Mogadishu có rất ít thẩm quyền bên ngoài thủ đô.
Nguồn: INT
Nhà xã hội học người Đức Max Weber nổi tiếng với định nghĩa nhà nước hiện đại là một thể chế chính trị độc quyền về việc sử dụng vũ lực hợp pháp. Nhưng hiểu biết của chúng ta về thẩm quyền hợp pháp dựa trên các ý tưởng và chuẩn mực có thể thay đổi. Do đó, một trật tự hợp pháp bắt nguồn từ các phán đoán về sức mạnh của các chuẩn mực, cũng như các mô tả đơn giản về số lượng và bản chất của bạo lực trong một nhà nước.
Những yếu tố nào ảnh hưởng đến trật tự thế giới?
Khi nói đến trật tự thế giới, người ta thường đo lường những thay đổi trong việc phân bổ quyền lực và tài nguyên giữa các quốc gia, cũng như việc các quốc gia tuân thủ các chuẩn mực được thiết lập và thừa nhận. Trật tự này cũng có thể được đo lường dựa trên tần suất và cường độ của xung đột bạo lực.
Tính ổn định trong phân bổ quyền lực giữa các quốc gia thường liên quan đến các cuộc chiến tranh làm rõ sự cân bằng quyền lực được nhận thức. Nhưng quan điểm về tính hợp pháp của chiến tranh đã phát triển theo thời gian. Ví dụ, ở châu Âu thế kỷ XVIII, khi Vua Frederick Đại đế của Phổ muốn chiếm tỉnh Silesia từ nước Áo láng giềng, ông chỉ đơn giản là chiếm lấy nó. Nhưng sau Thế chiến II, các quốc gia đã thành lập Liên Hợp Quốc. Cơ quan này, cùng với Hiến chương của mình đã định nghĩa mọi cuộc chiến tranh (trừ chiến tranh tự vệ) đều bất hợp hợp pháp, trừ phi được Hội đồng Bảo an cho phép.
Trong khi các quốc gia có thể nộp đơn khiếu nại lên các tòa án quốc tế, các tòa án này không có năng lực thực thi các quyết định của họ. Tương tự như vậy, trong khi Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc có thể cho phép các quốc gia thực thi an ninh tập thể, thì họ hiếm khi làm như vậy. Năm thành viên thường trực (Anh, Trung Quốc, Pháp, Nga và Hoa Kỳ) đều có quyền phủ quyết, và họ không muốn mạo hiểm một cuộc chiến tranh lớn. Quyền phủ quyết hoạt động giống như một cầu chì hoặc một cầu dao trong hệ thống điện: thà tắt đèn còn hơn để ngôi nhà bị cháy, họ sẽ có biện pháp phòng ngừa trước khi hậu quả xảy ra.
Hơn nữa, trật tự thế giới có thể trở nên mạnh hơn hoặc yếu hơn do những thay đổi về công nghệ làm thay đổi sự phân bổ sức mạnh quân sự và kinh tế; những thay đổi về xã hội và chính trị trong nước làm thay đổi chính sách đối ngoại của một cường quốc; hoặc các lực lượng xuyên quốc gia như tư tưởng hoặc phong trào cách mạng, có thể lan rộng ra ngoài tầm kiểm soát của chính phủ và làm thay đổi nhận thức của công chúng về tính hợp pháp của trật tự hiện hành.
Ví dụ, sau Hòa ước Westphalia năm 1648, chấm dứt các cuộc chiến tranh tôn giáo ở châu Âu, nguyên tắc về chủ quyền quốc gia đã được ghi nhận như một chuẩn mực của trật tự thế giới. Nhưng ngoài những thay đổi về nguyên tắc hợp pháp còn có những thay đổi về phân bổ nguồn lực quyền lực. Vào thời điểm Chiến tranh thế giới thứ Nhất, Hoa Kỳ đã trở thành nền kinh tế lớn nhất thế giới, cho phép nước này quyết định kết quả của cuộc chiến bằng cách can thiệp quân sự. Mặc dù Tổng thống Hoa Kỳ Woodrow Wilson đã cố gắng thay đổi trật tự chuẩn mực với sự ra đời của Hội Quốc Liên, nhưng chính trị trong nước của Hoa Kỳ đã đẩy đất nước theo hướng cô lập, cho phép các cường quốc phe Trục cố gắng áp đặt trật tự của riêng họ vào những năm 1930.
Sau Thế chiến II, Hoa Kỳ chiếm một nửa nền kinh tế thế giới, nhưng sức mạnh quân sự của nước này được Liên Xô cân bằng, và quyền lực chuẩn mực của Liên Hợp Quốc thì yếu. Tuy nhiên, sau khi Liên Xô tan rã vào năm 1991, Hoa Kỳ đã tận hưởng một "khoảnh khắc đơn cực" ngắn ngủi, chỉ để mở rộng quá mức ở Trung Đông, trong khi dung túng sự quản lý tài chính yếu kém, được đẩy lên đỉnh điểm trong cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008. Nhận thấy Hoa Kỳ đang suy yếu, các cường quốc khác là Nga và Trung Quốc đã thay đổi chính sách của riêng họ. Trong khi đó, sự tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ của Trung Quốc đã cho phép nước này thu hẹp khoảng cách quyền lực với Hoa Kỳ.
Thế giới đang ở bước ngoặt lịch sử?
So với Trung Quốc, sức mạnh của Mỹ đã suy giảm; nhưng thị phần của nước này trong nền kinh tế thế giới vẫn ở mức khoảng 25%, chiếm một phần tư thế giới. Chừng nào Hoa Kỳ còn duy trì liên minh chặt chẽ với Nhật Bản và châu Âu, chừng đó, phương Tây do Hoa Kỳ lãnh đạo còn đại diện cho hơn một nửa nền kinh tế thế giới, so với chỉ 20% của Trung Quốc và Nga.
Tuy nhiên, câu hỏi hiện nay là: Liệu nước Mỹ dưới thời Chính quyền Tổng thống Donald Trump có duy trì được nguồn sức mạnh liên tục độc đáo này của nước Mỹ hay không khi họ ngày càng xa rời các đồng minh của mình; và liệu nhà ngoại giao Kaja Kallas có đúng khi nói rằng chúng ta đang ở một bước ngoặt lịch sử?
Những năm 1945, 1991 và 2008 cũng là những bước ngoặt. Nếu các nhà sử học tương lai thêm năm 2025 vào danh sách các bước ngoặt của tiến trình thay đổi trật tự thế giới, thì đó sẽ là kết quả của những chính sách của chính Hoa Kỳ - sự thay đổi do Hoa Kỳ tự gây ra - chứ không phải bất kỳ sự phát triển khách quan nào không thể tránh khỏi.
* Ông Joseph S. Nye, Jr. là giáo sư danh dự tại Đại học Harvard và cựu Hiệu trưởng Trường Harvard Kennedy, là cựu Trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ và là tác giả của cuốn Do Morals Matter? Presidents and Foreign Policy from FDR to Trump (Đạo đức có quan trọng không? Các đời tổng thống và chính sách đối ngoại từ thời Franklin Roosevelt đến Donald Trump), Nhà xuất bản Đại học Oxford, 2020 và cuốn hồi ký A Life in the American Century (Một cuộc đời trong thế kỷ Mỹ), Nhà xuất bản Polity, 2024.
