Xung đột Israel - Iran: 3 ẩn số lớn

Tính đến sáng 16/6, Iran và Israel tiến hành đáp trả lẫn nhau bằng các cuộc tấn công bằng tên lửa trong ngày thứ 4 liên tiếp sau chiến dịch quân sự quy mô lớn của Israel nhằm vào các cơ sở hạt nhân và quân sự của Iran hôm 13/6, tập trung vào các mục tiêu đầu não của lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo (IRGC) và giới khoa học hạt nhân then chốt.

Các quan chức Israel tuyên bố, chiến dịch này sẽ kéo dài “nhiều ngày, thậm chí nhiều tuần”,. Tuy nhiên, điều đáng sợ hơn là không ai biết rõ giới hạn mục tiêu của Israel, sức phản kháng thực sự của Iran và điều gì sẽ xảy ra với chương trình hạt nhân của Tehran.

Chuyên gia Iran Karim Sadjadpour thuộc Quỹ Carnegie cảnh báo: “Hậu quả đầy đủ của cuộc tấn công này sẽ cần nhiều năm để lộ diện. Nó có thể ngăn Iran sở hữu bom hạt nhân, hoặc ngược lại - đẩy nhanh tiến trình này”.

Trong thời điểm hỗn loạn và chưa thể đoán định này, ba câu hỏi lớn cần được đặc biệt lưu tâm: Mục tiêu thực sự của Israel là gì: chỉ để ngăn Iran chế tạo bom, hay là muốn thay đổi chế độ ở Tehran? Iran còn đủ năng lực để phản công mạnh mẽ đến mức nào? Diễn biến này có khiến Iran thay đổi quan điểm về việc sở hữu vũ khí hạt nhân hay không?

Mục tiêu thực sự của Israel là gì?

Trong nhiều thập kỷ, Israel coi chương trình hạt nhân của Iran là mối đe dọa sống còn. Dù chưa bao giờ rõ ràng liệu Iran thật sự muốn sở hữu bom nguyên tử hay chỉ muốn có khả năng “chạm tay” vào nó khi cần, nhưng Tel Aviv luôn coi mọi bước tiến trong quá trình làm giàu uranium của Iran là tín hiệu báo động đỏ.

Lần này, Israel cho rằng, mối đe dọa đã “cận kề”, với một quan chức tiết lộ rằng Iran chỉ cách việc chế tạo bom “vài ngày”. Vì thế, Tel Aviv coi cuộc tấn công là điều “không thể tránh khỏi”.

Tuy nhiên, mâu thuẫn lớn nhất nằm ở chỗ, các cơ sở hạt nhân then chốt như Natanz và Fordow không bị tàn phá. Israel có tấn công Natanz, nhưng thiệt hại được đánh giá là hạn chế. Fordow thậm chí còn không bị nhắm tới trong đợt đầu. Trong khi đó, Israel lại tập trung tiêu diệt giới lãnh đạo quân sự, hệ thống phòng không và các cơ sở tên lửa đạn đạo.

Các nhà quan sát cho rằng, có hai lý do có thể giải thích cho lựa chọn này của Tel Aviv. Thứ nhất, Israel đang “dọn dẹp chướng ngại vật” cho các kế hoạch tấn công sau đó. Việc nhằm mục tiêu vào các chỉ huy không quân và làm tê liệt phòng thủ Iran giúp mở toang không phận cho các đợt tấn công tiếp theo vào hạ tầng hạt nhân. Thứ hai, mục tiêu thực sự của Israel không chỉ là chương trình hạt nhân. Việc nhắm vào giới lãnh đạo có thể là tín hiệu cho một chiến dịch làm tê liệt khả năng kiểm soát của chính quyền Iran từ bên trong.

Steven Cook, chuyên gia Trung Đông tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại (CFR) nhận định: “Những mục tiêu bị nhắm tới cho thấy Israel không đơn thuần nhắm vào chương trình hạt nhân”. Nếu đúng như vậy, thế giới đang bước vào một cuộc chiến dài và đầy rủi ro, vượt xa mọi tính toán ban đầu.

Khả năng phản kháng của Iran như thế nào?

Trước đây, đa số chuyên gia Trung Đông tin rằng, Israel sẽ phải trả giá đắt nếu tấn công Iran - quốc gia có dân số lớn hơn cả Đức, Pháp và Anh cộng lại, sở hữu kho tên lửa đồ sộ cùng mạng lưới các lực lượng ủy nhiệm khắp khu vực, từ Lebanon, Palestine cho đến Yemen.

Nhưng bối cảnh đã thay đổi kể từ khi cuộc chiến tranh giữa Israel với Hamas nổ ra vào tháng 10/2023. Israel đã từng bước, một cách có tính toán, chủ động “dọn dẹp” các lực lượng thân Iran: Hamas ở Gaza đã bị đẩy lùi vào hoạt động ngầm, không còn khả năng tấn công tên lửa ồ ạt. Lực lượng Hezbollah đã hứng chịu những tổn thất nặng nề sau vụ tấn công bằng máy nhắn tin gài bom và các cuộc oanh kích chớp nhoáng vào tháng 9/2024, họ gần như không tham chiến lần này.

Cho đến nay, Iran đã phóng một loạt tên lửa vào Israel, song những phản ứng này được đánh giá là tương đối hạn chế so với những tuyên bố sẽ trả đũa thảm khốc của giới quân sự hay lãnh đạo tối cao. Câu hỏi đặt ra là liệu Iran đã yếu đi hay họ đang chủ động kiềm chế trước khi chuẩn bị cho khả năng toàn lực trả đòn? Một cuộc phản công toàn diện sẽ không chỉ nhằm vào mục tiêu quân sự của Israel mà có thể sẽ kéo các lực lượng khác vào cuộc, đe dọa các tuyến giao thông ở eo biển Hormuz, hoặc gây thiệt hại cho căn cứ Mỹ ở khu vực.

Liệu Iran có thay đổi tư duy hạt nhân?

Về mặt kỹ thuật, không có cách nào phá hủy vĩnh viễn chương trình hạt nhân của một quốc gia chỉ bằng tấn công quân sự. Cơ sở vật chất có thể bị đánh sập, nhưng nếu chính quyền vẫn còn quyết tâm, họ sẽ xây dựng lại và có thể nhanh hơn, bí mật hơn, nguy hiểm hơn.

Đây chính là lý do những người chỉ trích phản đối phương án quân sự. Họ cho rằng, Israel không thể phá hủy “ý chí” muốn sở hữu bom của Iran bằng bom đạn. Ngược lại, hành động quân sự có thể càng khiến Tehran thấy cần phải được vũ trang, cần phải được tự vệ bằng bom nguyên tử hơn bao giờ hết.

Tình huống hiện nay giống một bài kiểm tra thực nghiệm với ba kịch bản:

Kịch bản đầu tiên là Israel đánh phá thành công, nhưng kết quả là Iran càng quyết tâm có bom để tự vệ, giống cách Saddam Hussein từng làm sau khi bị Israel tấn công Osirak vào năm 1981.

Kịch bản thứ hai là Israel thành công ngoài mong đợi khi làm tê liệt hoàn toàn chương trình hạt nhân, buộc Iran từ bỏ tham vọng của mình hoặc một chính phủ ôn hòa hơn lên nắm quyền ở Iran.

Kịch bản cuối cùng là thiệt hại thực tế nhỏ hơn dự đoán. Iran chuyển gấp sang giai đoạn “tăng tốc hạt nhân”, hoàn thành bom nguyên tử trước khi Israel kịp hành động tiếp.

Ken Pollack, Phó Chủ tịch Viện Trung Đông cảnh báo: “Iran đã có đủ uranium làm giàu cao để chế tạo vài đầu đạn. Khối lượng này đang được cất giữ tại nhiều địa điểm bí mật. Không rõ liệu Israel có thể phát hiện và tiêu diệt hết trong chiến dịch này hay không”.

Trong khi đó, chuyên gia Fabian Hoffmann cho rằng, nếu các cơ sở chính như Fordow không bị đánh sập hoàn toàn, Iran có thể “nhanh chóng đạt được mức làm giàu vũ khí”.

Cuộc chiến giữa Israel và Iran, dù mới chỉ bắt đầu, đã đặt ra những thách thức chiến lược chưa từng có cho toàn khu vực Trung Đông và cho cả trật tự an ninh toàn cầu. Liệu đây là chiến dịch chỉ giới hạn nhằm vào chương trình hạt nhân hay là một canh bạc nguy hiểm nhằm thay đổi toàn bộ chế độ cầm quyền tại Iran? Tehran phản ứng yếu ớt vì đã kiệt quệ, hay đang chờ cơ hội phản công lớn? Và điều gì sẽ xảy ra nếu Iran đẩy nhanh việc chế tạo bom sau khi bị tấn công?

Câu trả lời sẽ không đến trong ngày một ngày hai. Nhưng bất kỳ ai quan tâm đến số phận của Trung Đông sẽ cần theo dõi sát ba câu hỏi ấy, vì chúng sẽ quyết định không chỉ kết cục của cuộc chiến này, mà có thể là cả kỷ nguyên an ninh mới ở khu vực.