Từ ám ảnh với đôi mắt của nữ Bí thư chi bộ

Vĩ tuyến 17 ngày và đêm thể hiện ý tưởng, dám nghĩ dám làm đột phá của những người làm phim truyện Việt Nam trong hoàn cảnh ngặt nghèo của thời chiến; thể hiện ý chí và tình cảm của điện ảnh Việt Nam hướng tới ngày đất nước thống nhất trọn vẹn.

Trong hồi ức của đạo diễn Hải Ninh, nguyên mẫu của nhân vật Dịu trong phim là một nữ chiến sĩ cách mạng. Chị tên là Diệu, quê ở bờ Nam sông Bến Hải, chồng chị tập kết ra Bắc theo Hiệp định Genève. Về công khai, chị Diệu là một nông dân, nhưng chị là Bí thư chi bộ hoạt động bí mật, là linh hồn của các cuộc lãnh đạo quần chúng đấu tranh chống đàn áp, trả thù người theo Cách mạng. Hơn 10 năm trời chị bị quân thù tra tấn tù đầy, nhưng không thể đánh đổ được ý chí người phụ nữ trẻ tuổi.

Đạo diễn đặc biệt ấn tượng về đôi mắt của chị Diệu. Ông kể: “Ánh lửa trong cặp mắt chị là một thứ lửa già vùi sâu trong tro nóng, bên ngoài tưởng nguội lạnh, nhưng khi chạm phải thì nóng bỏng, khơi lên là bùng cháy. Trong cặp mắt của người đàn bà ấy chứa đựng cả nỗi đau nhức nhối, lẫn một nghị lực phi thường, mà người viết văn, làm nghệ thuật mỗi khi chạm phải là không rời ra được”.

Chị Dịu, nhân vật trung tâm của tác phẩm được sáng tạo từ nỗi đau đất nước bị chia cắt với tầm khái quát về số phận con người nằm trong số phận của dân tộc với những diễn biến thăng trầm, bề dày của lịch sử, mang đậm tính sử thi. Hai tác giả cũng đã đi một hành trình dài nửa đất nước, bám theo các đồn biên phòng dọc bờ biển từ Thanh Hóa vào tới Vĩnh Linh để tìm cho ra hình tượng đồn trưởng bản lĩnh kiên cường.

Theo Hiệp định Genève, hàng tuần cảnh sát hai bờ giới tuyến luân phiên sang làm việc với nhau, đó là cơ hội có một không hai cho tác giả kịch bản tiếp cận “nhân vật” trong đời thực. Đặc biệt, hai tác giả còn được phép giả trang sĩ quan công an bờ Bắc cùng làm nhiệm vụ kiểm soát theo Hiệp định với cảnh sát bờ Nam. Từ thực tế tận mắt chứng kiến những sự việc diễn ra hàng ngày tại bờ Nam giới tuyến, nhân vật ác ôn Trần Sùng dần thành hình.

Đối với biên kịch và đạo diễn, quê hương của nhân vật, nơi cội nguồn tác phẩm rất đỗi thiêng liêng. Vì thế, viết xong bản thảo, họ cùng trở về vĩ tuyến 17, đọc cho những người dân, những chiến sĩ cách mạng nghe đầu tiên. Bản thảo kịch bản được các đồng chí trong huyện ủy, ủy ban nhân dân, các đoàn thể, bạn bè chuyền tay nhau đọc dưới chiến hào.

Đạo diễn Hải Ninh nhớ lại: “Một ngọn đèn dầu gần như được bọc kín để tránh máy bay Mỹ suốt gần hai tiếng đồng hồ, người đọc, người nghe có lúc chìm trong im lặng mênh mông, có lúc lẫn trong tiếng nức nở đau thương. Điều làm cho chúng tôi vô cùng xúc động là sau khi đọc xong, các mẹ, các chị, các em tìm đến nắm chặt những bàn tay, góp ý, bảo ban những chi tiết chưa đúng, chưa sát, chưa thật, nhưng đều bày tỏ sự xúc động trước tình cảm ruột thịt Bắc - Nam, tình cảm sâu sắc của người viết truyện đối với cuộc sống đấu tranh của bà con bờ Nam”.

Sau 5 năm, kịch bản văn học Vĩ tuyến 17 ngày và đêm mới hoàn thành.

Những diễn viên và đạo cụ đặc biệt

Năm 1971, đoàn làm phim lên đường, vượt qua những dặm đường máu lửa, máy bay Mỹ đánh phá suốt ngày đêm, họ đã đi thẳng tới Vĩnh Linh, giới tuyến quân sự tạm thời, quê hương của câu chuyện trong phim.

Không thể quay ngay tại Vĩnh Linh, đoàn phim đã phải tạo dựng không gian 49 bối cảnh (17 nội cảnh và 32 ngoại cảnh) nằm rải rác từ Vĩnh Linh, Quảng Bình, Hà Nội, Hà Tây, Hải Phòng, Thái Bình, Hòa Bình. “Làng Cát” trong phim được tạo dựng tại 4 địa điểm: làng dừa Sấu Giá (Hà Tây), bến sông Nhật Lệ (Quảng Bình), vườn dừa hồ Bảy Mẫu (Hà Nội) và phong cảnh thật ngay tại Vĩnh Linh. Nhưng hai bối cảnh biểu tượng cho bộ phim là Cửa Tùng và cầu Hiền Lương thì gần như “bế tắc”. Đoàn làm phim đã phải đi tìm chọn cảnh ở hầu hết các tỉnh miền Bắc và miền Trung, và thật may mắn đã tìm ra “cầu Hiền Lương” tại một vùng hẻo lánh thuộc huyện Vĩnh Bảo, Hải Phòng. Hai chiếc cầu giống nhau đến kỳ lạ, họa sĩ thiết kế chỉ cần sơn hai màu chia cắt khác nhau. Nhưng riêng Cửa Tùng, đoàn đã phải quay một viễn cảnh ngay tại cửa sông Bến Hải nhìn sang đồn cảnh sát bờ Nam của quân địch.

Khi bộ phim Vĩ tuyến 17 ngày và đêm bắt đầu quay cũng là lúc các mặt trận Khe Sanh, Cam Lộ, Nam Lào… diễn ra ác liệt. Những người làm phim mang niềm tin thật mãnh liệt vào chiến thắng của quân ta. Niềm tin ấy mang lại hy vọng dường như “siêu thực” khi họ mong những xe tăng, xe bọc thép, vũ khí, chiến lợi phẩm quân ta thu được của Mỹ - Ngụy sẽ là những đạo cụ phục vụ bộ phim. Nhưng trước đấy, đoàn đã nhận được sự hỗ trợ ngay tại mặt trận giới tuyến. Đại tá Vũ Kỳ Lân, Chính ủy biệt khu quân sự vùng giới tuyến Vĩnh Linh, thay mặt Bộ Tư lệnh đã tận tay tặng đoàn và hướng dẫn sử dụng những khẩu súng chiến lợi phẩm ngay trước khi những trận đánh đêm lại bắt đầu.

Miền Nam thắng lớn, các chiến lợi phẩm như xe bọc thép, vũ khí, đạn dược, quân trang quân dụng được đem ra Bắc. Đoàn phim đã gấp rút quay đại cảnh lớn nhất tại sân bay Hòa Lạc, nơi máy bay Mỹ ngày nào cũng dội bom, bắn phá. Để bảo đảm an toàn, đoàn phim đã phải tìm hiểu quy luật đánh phá của địch, và mỗi khi được Bộ Quốc phòng cho phép quay là dốc sức làm hết mình; điều tự hào đặc biệt của bộ phim là chính những đạo cụ còn khét mùi thuốc súng từ chiến trường.

6.000 người dân của bảy xã vùng ven biển Hải Hậu làm diễn viên quần chúng trong trường đoạn đấu tranh của “đội quân tóc dài”. Trường đoạn nhà tù đông tới hàng trăm người với sự đóng góp của hầu hết nghệ sĩ từ các đoàn kịch, tuồng, chèo, đoàn nghệ thuật Nam Bộ, Liên khu V, Bình Trị Thiên. Nhưng cảm động nhất khi một số chị em cán bộ hoạt động ở miền Nam, những cựu tù nhân của Nhà lao Thừa Phủ ở Huế đòi tham gia đóng phim; những diễn viên đặc biệt này đã tới trường quay bằng những chiếc cáng và bằng cả tấm lòng ruột thịt Bắc - Nam.

Vĩ tuyến 17 ngày và đêm giai đoạn quay đã vượt qua bao khó khăn, gian khổ, đến giai đoạn hậu kỳ, lồng tiếng, hòa âm, in tráng… lại rơi vào giữa thời gian 12 ngày đêm Mỹ ném bom Thủ đô Hà Nội bằng pháo đài bay B52. Đạo diễn Hải Ninh tả lại: “Cái đêm khủng khiếp đầu tiên ấy bắt đầu từ những tiếng bom rền khác thường. Nó giống như âm thanh ngầm trong lòng đất sắp làm sụt lở, nổ tung tất cả. Chúng tôi ngồi trong chiếc xe hòa âm mà vẫn thấy những ánh chớp lân tinh ma quái lóe sáng liên tiếp làm sáng lóa cả màn hình, cùng với những tiếng nổ inh tai chấn động mặt đất, làm xe nghiêng ngả, tưởng chừng không bao giờ dứt”.

Đoạn hòa âm cuối cùng hoàn thành vào một ngày mùa đông năm 1972 trong niềm vui khôn tả của đoàn làm phim. Vĩ tuyến 17 ngày và đêm đã đi một hành trình dài, kể từ những ngày đầu thai nghén ý tưởng kịch bản, được nghe câu chuyện của người nữ Bí thư chi bộ nơi vĩ tuyến 17 năm 1967, đến khi hoàn thành. Từ hiện thực đau thương, chia cắt bên bờ sông Bến Hải, những nghệ sĩ điện ảnh đã sống trọn vẹn với bộ phim bằng tài năng xuất sắc, bằng tình yêu quê hương với khát vọng trở về trong ngày thống nhất. Đạo diễn Hải Ninh đã luôn giữ niềm tin mỗi khi nhớ tới chị Diệu, nguyên mẫu của nhân vật Dịu do diễn viên Trà Giang đóng: “Trong đôi mắt sâu thẳm của người đàn bà ấy, tôi vẫn thấy ngọn lửa cháy âm ỉ suốt đêm ngày cho một tình yêu chung thủy, một niềm tin son sắt về ngày giải phóng quê hương”.