Về Tứ Xã xem “linh tinh tình phộc”

Trò Trám vào đám mười hai
Chẳng xem Trò Trám cũng hoài mất xuân...

Lần theo câu hát cổ, chúng tôi trở lại Tứ Xã trong tiếng trống hội thì thùng và rộn rã bước chân du khách trẩy hội, du xuân... Làn mưa xuân rả rích cộng với cái lạnh se sắt của miền trung du càng khiến cho hồi niệm của các bủ, các trùm trong phường Trám thêm nao nao khi nhớ về những ngày hội “linh tinh tình phộc” thủa nào. Ngôi miếu cổ, nơi diễn ra lễ hội gọi là miếu Trò, nằm ở rìa xóm Trám. Nhìn bên ngoài, miếu Trám không có gì khác các miếu thường thấy ở vùng quê Việt Nam. Miếu rộng chừng 10m2, mái ngói, tường gạch, vì kèo, cột trụ bằng gỗ trạm trổ tứ linh... Miếu Trò đóng cửa quanh năm, chỉ mở cửa đúng vào đêm 11 rạng sáng ngày 12 tháng Giêng. Trong miếu thờ linh vật (dân gian gọi là Nõ - Nường) của tín ngưỡng phồn thực. Các cụ già kể lại, việc thờ cặp sinh thực khí ở miếu Trò có từ thời Hùng Vương, linh vật được cất giữ cẩn thận trên khán thờ của ngôi miếu và chỉ lấy ra một lần duy nhất trong năm, vào đúng đêm “linh tinh tình phộc”. “Nõ” và “Nường” được thờ trong miếu, tuy chỉ là khúc gỗ được tạo thô sơ, nhưng với người dân làng Tứ Xã, chúng là linh vật. Không một ai, kể cả ông từ được phép mang nó ra khỏi khán thờ nếu đó không phải là đêm 11 tháng Giêng. Từ trước đến nay, chỉ ông từ và đôi nam nữ được chọn là được sờ tận tay, còn lại tất cả những gì mọi người biết về linh vật này đều qua lời kể lại.

Theo nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn - Chủ tịch Hội Văn học Dân gian tỉnh Phú Thọ, người đã dành cả đời nghiên cứu văn hóa vùng đất Tổ và cũng là người sinh ra ở làng Tứ Xã - lễ hội Trò Trám là biểu hiện tín ngưỡng phồn thực của cư dân nông nghiệp. Họ mong vạn vật sinh sôi nảy nở, nên tôn thờ sinh thực khí. Thực ra, xưa kia, ở nhiều vùng khác của Việt Nam, như Hà Tây, Vĩnh Phúc, Bắc Giang... hay như ở Tam Nông, Cẩm Khê... của Phú Thọ cũng có những lễ hội loại này, nhưng đã bị lãng quên từ lâu. Tứ Xã gìn giữ được lễ hội đến ngày nay là bởi nơi đây vốn là một trong những bộ tộc thời Hùng Vương. Họ hùng mạnh, có bản sắc văn hóa lâu đời và họ biết giữ gìn chúng. Hiện nay, người làng Tứ Xã vẫn dùng từ cổ của hệ ngôn ngữ Việt - Mường xa xưa.

Lễ hội Trò Trám kéo dài một đêm và một ngày, bắt đầu vào tối ngày 11 và kết thúc vào chiều 12 tháng Giêng. Đặc điểm của lễ là: linh thiêng huyền bí thần chú vật hèm. Đặc điểm của hội là: trò - vè - hí tiếu - trêu - ghẹo - múa vui. Theo ý kiến của nhiều nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, Trò Trám là tên gọi theo địa danh diễn ra các tích trò khác là: “phồn thực” và “tháo khoán”, trong đó trò diễn “tứ dân chi nghiệp” được coi là màn “dạo đầu”, mang tính chất ẩn dụ rất cao. Chẳng hạn như khi diễn trò, trai gái hát đối đáp những ca từ đầy ẩn ý, vui nhộn như: Người ta đi cấy lấy công/ Tôi nay đi cấy lấy ông chủ nhà; Công anh đắp đập be bờ/ Đừng cho người khác vác lờ đến đơm; Người ta câu diếc câu rô/ Tôi nay câu lấy 1 cô không chồng/ Có chồng thì thả mồi ra/ Chưa chồng thì cặp thì tha lấy mồi; Ước gì em hóa ra trâu/ Anh hóa ra chạc xỏ nhau cả ngày… “Công đoạn” hai có nhiều tên gọi khác nhau như “phồn thực”, “cầu đinh”, “lễ mật” và gắn với âm thanh phát ra từ ông thủ từ “linh tinh tình phộc” nên còn được gọi là lễ hội “linh tinh tình phộc”. Còn “công đoạn” cuối cùng là “tháo khoán”, không phải diễn xướng trên sân khấu dân gian, mà là mô phỏng hành vi của đời sống phồn thực.

Lễ mật diễn ra lúc sang canh, thời gian giao hòa giữa trời và đất, ngày cũ qua và ngày mới bắt đầu. Sau khi các bậc cao niên làm lễ tế miếu, đèn, nến trong và ngoài miếu đều tắt, cụ chủ tế hô “linh tinh tình phộc”, hai nhân vật chính: nam, cởi trần, đóng khố cầm nõ - tượng trưng cho sinh thực khí nam; nữ, mặc váy, đeo yếm đào cầm nường - tượng trưng cho sinh thực khí nữ, làm các thao tác tượng trưng hoạt động tính giao. Ba lần đâm trúng - mùa màng tươi tốt, bội thu; hai lần - được mùa; một lần là làm ăn kém... Trong đêm tối, chủ tế nghe cạch đủ ba tiếng đèn sáng lại. Phút ấy gọi là phút thiêng, dập chiêng trống để mừng và kính cáo với thần linh, thiên địa biết lễ mật đã thành công. Chủ tế dẫn đầu đám trò chạy quanh miếu ba vòng theo ngược chiều kim đồng hồ, theo sau là dân làng, vừa chạy vừa hú, vừa gõ dùi vào mẹt để đuổi ma quỷ, trừ hiểm họa cả năm cho dân làng... Khi nghe hiệu chiêng trống “dập” và tiếng la hét ở ngoài miếu thì số người ở nhà trong phường cũng đồng loạt gõ dùi vào mẹt hoặc dùng chày giã vào cối và la hét theo để đuổi ma quỷ. Và hôm sau, trong hội hát trình nghề Tứ dân chi nghiệp, cái nọ phộc vào cái kia cùng lời ca ẩn ngữ nõ - nường lại bồi thêm lần nữa với ẩn ý quá tam ba bận, tôi luyện cho vật hèm đầy đủ linh nghiệm, là hộ mệnh cho dân làng. Ở đây, động thái “linh tinh tình phộc” và “chày cối” là hiện tượng tục hèm, trừ đuổi tà ma triệt tiêu hiểm họa, cho vật thịnh dân an, xóm làng trù phú. Về tính hiện thực, động thái “linh tinh tình phộc” đó là phút khởi nguyên sự sống cho một vòng đời, nên còn gọi là lễ “cầu đinh”.

Xưa kia, vào giờ “tháo khoán”, theo phong tục, ngoài rừng trám các đôi trai gái và dân làng được tự do mọi chuyện và nữ phải giữ một vật của nam để làm tin, như khăn đội đầu. Cô nào có chửa trong dịp đó là lễ hèm của làng thành công, đem lại điều may mắn cả năm cho gia đình và toàn phường. Phường sẽ đứng ra lo liệu tổ chức lễ cưới cho họ và không phải nộp khoản tiền treo. Những đứa trẻ sinh ra từ đêm “linh tinh tình phộc” được làng chấp nhận vì họ cho rằng những đứa trẻ đó sẽ mang lại sự phồn vinh cho cả làng. Ngày nay, tục tháo khoán không còn, chỉ là hò reo vui vẻ nhưng tín ngưỡng phồn thực vẫn được tôn vinh và trở thành linh thiêng, chứa đựng ý niệm tốt đẹp, nguyện vọng tha thiết cầu mong sự phồn vinh phát triển mùa màng, muôn loài và con người của cư dân nông nghiệp.