Về hội Lim nghe canh quan họ

Liền chị làng Diềm

Hội Lim sáng 4.2, tức 13 tháng Giêng năm Nhâm Thìn, mới vào chính hội nhưng đêm trước đó, các chòi hát mới được dựng lên hai bên đường vào chùa đã hút du khách về trẩy hội. Ai cũng muốn được đến thật gần để nghe, để nhìn ngắm cho rõ những anh hai, chị hai quan họ duyên dáng, hào hoa, phong nhã trong từng câu hát giao duyên. Ai may mắn còn được nhận một miếng trầu têm cánh phượng do chị hai quan họ cất giọng Mời trầu tận tay trao cho để vừa nghe hát, vừa chậm rãi nhai, cho vôi, cau, trầu quyện lấy nhau, cho môi thêm đỏ, cho tình yêu với quan họ thêm nồng đượm.

Anh bạn người gốc làng Lim kéo tay áo nhắc nhỏ: đã đến giờ đi nghe hát canh. Đây là hình thức hát quan họ vào ban đêm được tổ chức trong nhà chứa - nhà của các gia đình mê quan họ, có điều kiện, là nơi hội họp, ôn luyện, đón tiếp quan họ bạn của các bọn quan họ mỗi dịp làng mở hội xuân. Rời khu vực lễ hội, lạc bước vào những đường làng quanh co rải bê tông láng mịn, chúng tôi tìm đến nhà nghệ nhân Đỗ Văn Chiến. Không khó để tìm một nhà tổ chức hát canh khi mới đến đầu ngõ đã nghe giọng liền anh đầy hứng khởi với Khách đến chơi nhà. Nghệ nhân Đỗ Văn Chiến đầu đội khăn xếp nắn chữ nhân, miệng cười tươi, ra tận cổng đón khách. Anh bạn người làng giới thiệu, nghệ nhân Đỗ Văn Chiến năm nay mới ở tuổi 61 nhưng tuổi hát và vốn bài thì ở khu vực này chưa ai hơn. Chủ nhà hôm nay là các liền anh ở làng Lim và quan họ bạn là các liền chị ở làng Diềm và Thị Cầu. Liền chị Nguyễn Hồng Hải, 30 tuổi, trẻ nhất đêm hát canh, cho hay, bản thân biết hát quan họ từ tuổi lên chín, lên mười. Cái gen quan họ ngấm vào máu nên cứ đến trước ngày chính hội là sắp xếp công việc nhà, theo lời mời của quan họ bạn, nón thúng quai thao, áo mớ ba mớ bảy sang tham dự hát canh…

Theo nghệ nhân Đỗ Văn Chiến, trong những ngày xuân, quan họ làng mở hội mời bọn quan họ bạn sang chơi hội nhà mình. Trước là đón bạn ở cổng làng, đầu làng ca câu hát chúc, hát mừng, mời bọn bạn vào nhà làm lễ và ca sự tại đình, sau là ca với nhau ở trung tâm hội, cuối cùng mời quan họ bạn về nhà chứa xơi cơm quan họ và tổ chức hát canh thâu đêm suốt sáng, gọi là quan họ hát chơi tại nhà. Đã là hát canh thì bắt buộc phải đủ ba chặng lề lối: hát các giọng lề lối, hát các giọng lẻ, giọng vặt và hát các giọng giã bạn. Dẫu trong cả bốn hình thức hát quan họ (hát chúc, hát mừng; hát thờ; hát hội riêng và hát canh), chỉ hát canh là có chấm điểm, phân tài cao thấp giữa các bọn quan họ kết bạn, nhưng cũng không phải là thi. “Quan họ ngày xưa không bao giờ tổ chức thi bởi đã kết bạn với nhau thì trân trọng, tôn kính, đề cao lẫn nhau, coi nhau như anh em một nhà”. Xưa các liền anh, liền chị chơi quan họ, trong thời gian một năm mỗi bọn quan họ phải sáng tác được một bài độc, nghĩa là sáng tác mới cả về giai điệu âm nhạc và lời ca. Các bọn quan họ phải bí mật luyện tập bài độc, không được để bọn quan họ bạn biết. Đến cuộc hát canh, khi cần điểm thắng thì tung bài độc ra, nếu quan họ bạn cũng có bài độc để đáp thì hòa, nếu không có thì thua một điểm. Điều này lý giải vì sao quan họ không có ứng tác ngay bài đối như nhiều loại hình dân ca khác. Thế nhưng, mỗi bên đều phải cố nhớ bài độc của nhau để sau đó về sáng tác bài đối, mùa hát sau đáp lại quan họ bạn.

Sau Khách đến chơi nhà, các liền anh mới thưa rằng: Nhất niên, nhất lệ, năm mới, tháng xuân, anh em chúng em có cơi giầu mời đương quan họ. Xin mời đương quan họ xơi khẩu giầu rồi cho anh em chúng em học đòi một đôi lối... Các liền chị cũng cứ theo lề lối quan họ cổ mà đối đáp theo. Không khí buổi hát vì thế mà càng thêm đậm đà, ấm cúng. Canh hát hôm nay tại nhà nghệ nhân Đỗ Văn Chiến có thêm điều đặc biệt khi có du khách từ phương xa đến tham dự đề nghị được hát giao lưu. Liền chị khách mời làng Diềm vui vẻ nhận lời cùng khách hát bài Còn duyên. Màn giao lưu nhận được sự cổ vũ nhiệt tình của các liền chị, liền anh và khách đến nghe hát. Cứ tuần tự như thế, một canh hát bắt đầu từ giọng vặt đến các giọng lề lối, giọng giã bạn...

Đêm càng về khuya, câu hát của các liền chị, liền anh càng thêm da diết, nhớ nhung. Người về em vẫn khóc thầm, đôi bên vạt áo ướt đầm như mưa. Người ơi, người ở đừng về. Ngày xưa là thế! Lời nguyền còn đó, quan họ không lấy nhau...