Huyền thoại Lý Công Uẩn trên sân khấu cải lương

Lý giải nguồn gốc của Lý Công Uẩn

"Huyền thoại gò Rồng Ấp" lấy bối cảnh giai đoạn đất nước vừa qua thời loạn 12 sứ quân, trong ranh giới vùng Hoa Lư của vua Đinh Tiên Hoàng, để rồi sau đó có sự xuất hiện của triều Lý. 

Chuyện kịch kể về người con gái xóm Long Châu, thuộc hương Diên Uẩn, châu Cổ Pháp (nay là Từ Sơn, Bắc Ninh) tên là Phạm Thị Ngà, vốn là người giúp việc ở chùa Tiêu, nơi sư Vạn Hạnh trụ trì. Thị Ngà mồ côi cha mẹ, được anh em sư Vạn Hạnh và Khánh Văn thương tình đem phần mộ hai ông bà đến táng ở gò Rồng Ấp, nơi tương truyền có huyệt đất thiêng. Trong một lần lai vãng tại Lễ hội Nõ - Nường, lễ hội dân gian đậm tính phồn thực của người Việt cổ, Thị Ngà đã mang thai.

Bấy giờ, sư phụ của Vạn Hạnh vốn có tài thông thiên đã viết một bài kệ tiên tri ngụ ý rằng: "Tháng mười năm Kỷ Dậu, tức ba mươi sáu năm sau đó, một triều đại lẫy lừng sẽ hiển hiện, nối quốc thống vững bền, đó chính là triều Lý. Gò Rồng Ấp là nơi phát mệnh đế vương, hiện có mả táng của gia tiên họ Phạm. Con cháu nhà ấy ắt làm nên nghiệp lớn". Điềm báo này ứng vào bào thai đang lớn dần trong cơ thể Thị Ngà.

Phú hộ hương Diên Uẩn tên là Hồng Kỳ biết chuyện đã nổi lòng tham, bốc mả cha mình táng nơi gò Rồng Ấp với hy vọng con cháu sau này sẽ làm nên nghiệp đế. Hắn biết Thị Ngà đang mang thai thiên tử nên dùng mưu hãm hại nhưng Thị Ngà may mắn vượt qua kiếp nạn, sinh con trước cổng chùa Cổ Pháp, sau đó qua đời. Đứa bé được sư Khánh Văn, trụ trì chùa Cổ Pháp, mang về chăm sóc chính là Lý Công Uẩn.

Xem vở diễn, khán giả hiểu hơn về xã hội Việt Nam thời kỳ đầu xuất hiện các triều đại phong kiến tập quyền độc lập. Không gian của vở diễn được xác định là nền văn minh châu thổ Sông Hồng với những phong tục, tập quán đặc sắc của người Việt cổ, sự phát triển của Phật giáo tại Việt Nam.

Dùng ca kịch đương đại lý giải lịch sử

Chia sẻ về vở diễn, NSND Triệu Trung Kiên cho biết, sự ra đời của nhân vật Lý Công Uẩn rất ly kỳ, khoác màu huyền thoại và gắn với nhiều huyền tích dân gian. Anh mong muốn lý giải thấu đáo điều gì đã làm nên một Lý Công Uẩn, vị vua có xuất thân khá đặc biệt nhưng đã làm nên một triều đại để lại nhiều dấu ấn trong lịch sử.

"Tôi từng dựng vở này dưới dạng kịch nói trên sân khấu Lệ Ngọc. Tuy nhiên, phiên bản cải lương mang nhiều màu sắc hơn, hướng đến một tác phẩm ca kịch truyền thống có yếu tố đương đại. Với cải lương khai thác nhiều hơn khía cạnh biểu diễn tâm lý, bởi quá trình biểu đạt gần với sự thật để câu chuyện dẫu huyền thoại cũng phải gần gũi, để khán giả cảm nhận một cách tự nhiên, không quá mơ hồ, xa rời đời sống đương đại", NSND Trung Kiên cho biết.

Sự mới mẻ của tác phẩm không chỉ ở nội dung mà còn là hình thức thể hiện, qua cách bài trí sân khấu của NSND Doãn Bằng, cách xử lý âm nhạc của NSND Anh Tú, cách xây dựng hình tượng nhân vật và phân tuyến nhân vật mới mẻ, hiện đại. Tác phẩm có sự phối hợp giữa phương pháp biểu hiện và thể nghiệm, giữa nghệ thuật phương Đông và phương Tây. Trong quá trình biểu diễn, từ phong cách hát, phục trang, đến ngôn ngữ hình thể của nghệ sĩ đã tạo nên những hình tượng nhân vật mang tính tương phản rõ nét.

Đảm nhận vai Thiền sư Vạn Hạnh, NSƯT Trần Quang Khải cho biết anh gặp một số khó khăn khi biểu đạt tinh thần của một nhân vật "huyền thoại". Đó là việc phải luôn giữ được phong thái đĩnh đạc, nhân từ của một Thiền sư, song phải toát ra nhân cách của một người có trách nhiệm trước dòng họ Lý và vận mệnh dân tộc. "Tôi đã cố gắng để nhân vật của mình tỏa ra được thông điệp, tư tưởng đó".

Nguyên Phó Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam, NSƯT Lê Chức nhận xét: "Vở kịch mang đến cho chúng ta những kiến giải về sự xuất hiện của vương triều nhà Lý. Nếu học sinh đi xem vở này sẽ hiểu rõ hơn về lịch sử và từ đó mà lý giải về huyền thoại. Huyền thoại chính là mơ ước, ước vọng về một đấng quân vương. Đóng góp của vở diễn này là làm thay đổi nhận thức, tư tưởng và khơi gợi thêm lòng tự hào dân tộc trong mỗi người, đặc biệt là thế hệ trẻ".

Xem vở diễn, PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ cảm thấy hài lòng với cả hai bản diễn kịch nói và cải lương do NSND Triệu Trung Kiên dàn dựng. Một kịch bản văn học hóa thân trong 2 loại hình nghệ thuật nhưng đều thể hiện được nội dung tư tưởng và ý đồ của tác giả. Đồng thời, mỗi bản diễn lại có sức hấp dẫn riêng bởi ngôn ngữ nghệ thuật của từng loại hình. Sự đổi mới hình thức thể hiện đã tạo nên sự tươi mới cho từng tác phẩm cũng như góc nhìn từ một kịch bản văn học.

NSND Triệu Trung Kiên cho biết, "sau khi tham gia Liên hoan Sân khấu Cải lương toàn quốc năm 2022, dự kiến diễn ra vào tháng 11, Nhà hát Cải lương Việt Nam sẽ mang "Huyền thoại gò Rồng Ấp" phục vụ các lễ hội đầu năm 2023.