Những sưu tầm, phát hiện mới về văn hóa Đông Sơn

Trưng bày do Bảo tàng Lịch sử quốc gia tổ chức, chào mừng Ngày Di sản văn hóa Việt Nam (23.11) và hướng tới kỷ niệm 100 năm phát hiện, nghiên cứu văn hóa Đông Sơn.

Nội dung trưng bày gồm 3 chủ đề: Sưu tầm mới về văn hóa Đông Sơn; Khuôn đúc trống Đông Sơn phát hiện từ lòng đất Luy Lâu; Thực nghiệm đúc trống đồng, mở cửa đón khách tham quan từ ngày 22.11.2023 - 4.2024.

Sưu tầm mới về văn hóa Đông Sơn

Văn hóa Đông Sơn là điểm nhấn quan trọng trong tiến trình lịch sử dân tộc, thuộc thời đại kim khí ở Việt Nam. Nền văn hóa này được các nhà khảo cổ học đặt tên dựa vào phát hiện ngẫu nhiên một nhóm đồ đồng cổ vào năm 1924 tại làng Đông Sơn ở ven bờ Sông Mã (Thanh Hóa) có niên đại cách ngày nay 2500 - 2000 năm.

Di vật lịch sử thuộc văn hóa Đông Sơn hết sức phong phú, đa dạng, mang tính thẩm mỹ cao gồm các loại hình: công cụ lao động, đồ dùng sinh hoạt, vũ khí, nhạc khí, đồ trang sức… được làm từ nhiều chất liệu như đồng, sắt, gốm, thủy tinh, gỗ, đá… Trong đó đặc biệt là những di vật đồng thau được chế tác với trình độ kỹ thuật cao.

Những năm gần đây, Bảo tàng Lịch sử quốc gia đẩy mạnh công tác nghiên cứu về văn hóa Đông Sơn với sự hợp tác của các cơ quan, tổ chức quốc tế: phối hợp với Bảo tàng Quốc gia Hàn Quốc khai quật di chỉ Đình Tràng (Hà Nội) góp phần sáng tỏ nhiều vấn đề về văn hóa Đông Sơn vùng đồng bằng Bắc Bộ; khai quật di chỉ Bãi Cọi (Hà Tĩnh) làm rõ mối giao lưu giữa văn hóa Đông Sơn và văn hóa Sa Huỳnh vùng đồng bằng sông Cả; phối hợp với Đại học Đông Á (Nhật Bản) khai quật thành cổ Luy Lâu phát hiện gần nghìn mảnh khuôn đúc trống đồng chứng minh sức sống mạnh mẽ của văn hóa Đông Sơn ở trung tâm Giao Châu những thế kỷ đầu Công nguyên. 

Bên cạnh đó, việc sưu tầm, tiếp nhận hiện vật do các tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước trao tặng, bổ sung nhiều hiện vật đặc sắc cho sưu tập văn hóa Đông Sơn của Bảo tàng ngày một phong phú, đa dạng.

Khuôn đúc trống Đông Sơn phát hiện từ lòng đất Luy Lâu

Trống đồng là di vật tiêu biểu của văn hóa Đông Sơn, có phạm vi phân bố rộng từ vùng Hoa Nam (Trung Quốc) tới Đông Nam Á lục địa và hải đảo. Người xưa làm thế nào để đúc được những chiếc trống đồng có kích thước lớn, hoa văn tinh xảo như vậy là một bí ẩn chưa có lời giải. 

Năm 1998, tại Luy Lâu (Bắc Ninh) đã phát hiện một mảnh khuôn đúc trống trên bề mặt; năm 2001 phát hiện một mảnh trong lớp đất đắp thành. Đây là những dấu hiệu đầu tiên về khả năng tìm thấy dấu vết hoạt động đúc trống đồng ngay tại Luy Lâu, trị sở của quận Giao Chỉ. 

Năm 2010 và 2011 tại di tích Non Nong Hor ở tỉnh Mukdahan (Thái Lan) đã phát hiện được một số mảnh khuôn đúc trống bằng đất nung. Tuy nhiên, những phát hiện này vẫn chưa được nghiên cứu đầy đủ và công bố rộng rãi. 

Cho đến nay, với gần nghìn mảnh khuôn đúc trống đồng phát hiện, đã cho thấy di tích Luy Lâu là nơi duy nhất trên thế giới phát hiện được số lượng lớn các mảnh khuôn đúc trống đồng.

Thực nghiệm đúc trống đồng

Từ 1964 - 1975, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam (nay là Bảo tàng Lịch sử quốc gia) phối hợp với Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam tiến hành thử nghiệm đúc trống đồng Ngọc Lũ trên cơ sở phân tích thành phần hợp kim và các dấu vết kỹ thuật trên hiện vật. Quá trình thực nghiệm đúc 4 lần đầu đều không thành công, lần đúc thứ năm được đánh giá đạt khoảng 80% so với trống gốc.

Năm 2022, trên cơ sở nghiên cứu thông tin khoa học thu được từ mảnh khuôn đúc phát hiện ở Luy Lâu, các nhà khảo cổ Bảo tàng Lịch sử quốc gia đã phác dựng lại hình dáng chiếc trống, tiến hành khảo sát các làng nghề truyền thống đúc đồng và chọn làng nghề Chè Đông (Thanh Hóa) để đúc thực nghiệm trống đồng Luy Lâu.

Sau hơn một tháng thực hiện, trống được đúc ra cơ bản đạt yêu cầu về kỹ thuật, mỹ thuật, từ độ dày, trọng lượng đến hoa văn trang trí và độ âm vang nhưng cũng đặt ra một số vấn đề cần hoàn thiện cho các lần đúc trống sau này như đối với hoa văn in khuôn, tượng cóc và quai trống.

Quá trình đúc thực nghiệm đã kiểm chứng các thông tin thu được từ sưu tập mảnh khuôn trống, cung cấp cơ sở khoa học để xem xét lại các đặc điểm của sưu tập và chức năng của một số hiện vật liên quan. Từ đó, hiểu rõ hơn về kỹ thuật đúc trống của cư dân Đông Sơn và tính tiếp nối trong cộng đồng người Việt đang đúc trống hiện nay.

Đây cũng là cách tiếp cận phương pháp đúc trống khác với các lần đúc thử nghiệm trước đó và trống đồng Luy Lâu trở thành chiếc trống đúc thực nghiệm đầu tiên và duy nhất dựa trên cơ sở khoa học là những mảnh khuôn đúc trống.