TỦ SÁCH CỔ ĐIỂN: Không gia đình

     Không gia đình kể chuyện một em bé không cha mẹ, không họ hàng thân thích, đi theo một đoàn xiếc chó, khỉ, rồi cầm đầu đoàn ấy đi lưu lạc khắp nước Pháp, sau đó bị tù ở Anh, cuối cùng tìm thấy mẹ và em. Em bé Remi ấy đã lớn lên trong gian khổ, chung đụng với mọi hạng người, sống khắp mọi nơi, “nơi thì lừa đảo, nơi thì xót thương”. Em đã lao động mà sống, lúc đầu dưới quyền điều khiển của một ông già từng trải và đạo đức, cụ Vitali, về sau thì tự lập và không những lo cho mình, còn bảo đảm việc biểu diễn và sinh sống cho cả một gánh hát rong. Đã có khi em và cả đoàn lang thang mấy hôm liền không có chút gì trong bụng. Đã có khi em suýt chết rét. Đã có khi em bị lụt ngầm chôn trong giếng mỏ mười mấy ngày đêm. Đã có khi em mắc oan bị giải ra trước tòa án và bị ở tù. Và cũng có khi em được nuôi nấng đàng hoàng, no ấm. Nhưng dù ở đâu, trong cảnh ngộ nào, Remi vẫn noi theo nếp rèn dạy của ông già Vitali giữ phẩm chất làm người, nghĩa là ngay thẳng, gan dạ, tự trọng, thương người, ham lao động, không ngửa tay xin xỏ, không dối trá, gian giảo, nhớ ơn nghĩa, luôn luôn muốn làm người có ích.
      Bên cạnh Remi có chú bé nghệ sỹ Matchia khôn ngoan, linh lợi, tháo vát, tận tình với bạn, một tài hoa nghệ thuật nở sớm cộng với một tấm lòng vàng; con chó Capi khôn như người và rất có nghĩa; con khỉ Giolico liến láu và đáng thương... Những con người và con vật được dựng lên linh hoạt như sống, gây nhiều hứng thú cho bạn đọc nhỏ.  
      Không những thiếu nhi, mà các bậc cha mẹ, anh chị, thầy giáo và tất cả những ai yêu mến trẻ em, chú ý đến trẻ em, đều đọc Không gia đình một cách say sưa, vì câu chuyện giải đáp cho người ta nhiều câu hỏi mới mẻ về việc nuôi dạy thiếu nhi. Qua câu chuyện phiêu lưu hết sức hấp dẫn của chú bé Remi, là sự ca ngợi lao động, ca ngợi tinh thần tự lập tự tin của tuổi trẻ, phát huy ý thức chịu đựng gian khổ và tập quán xoay xở tháo vát, đề cao nghệ thuật, khuyến khích tình bạn chân chính. Nó phản ánh cảnh lao động và sinh hoạt bấp bênh, nguy hiểm, đầy đe dọa của những người thợ mỏ và của nhân dân lao động thành phố trong xã hội tư sản. Đồng thời, nó thể hiện cái thực tế là tình thương người, lòng biết ơn, tình hữu ái giai cấp về phía những người lao động. Cuốn sách cũng miêu tả nhiều cảnh thiên nhiên, nhiều cảnh sinh hoạt hấp dẫn ở nông thôn và thành thị, giúp bạn đọc thêm phần hứng thú trong khi theo dõi câu chuyện, lại có thể mở rộng hiểu biết.
      Nhưng Không gia đình không phải là một viên ngọc không vết. Do một nhà văn tư sản viết, dù là nhà văn tiến bộ, cuốn sách không khỏi mang sai lầm của tư tưởng và quan niệm xã hội của ông. Tác giả tôn sùng những người giàu sang, có danh vọng, lịch sự. Ông đã dành cho Remi một bà mẹ đại tư sản với một gia tài kếch sù, để cho khi nhận ra mẹ, Remi có sẵn của cải đó mà đền ơn trả nghĩa. Dưới ngòi bút của tác giả, Remi quý trọng người lao động, những người có tấm lòng tốt, nhưng đối với những người có địa vị xã hội, có cử chỉ lịch sự, nghĩa là có cái vỏ đẹp đẽ, cao sang, Remi mới thật trố mắt khâm phục. Ước mơ của Remi, mà đây là một mặt hạn chế của tác phẩm là được hưởng một cuộc sống vàng lụa như họ, được trở thành như những con người sang trọng như họ. Đó là điều mà chắc chắn là các bạn đọc thiếu nhi ta ngày nay không tán thành, càng không để cho bị tiêm nhiễm.
      Tuy còn một vài khiếm khuyết nhưng Không gia đình vẫn là một cuốn sách hay với những giá trị cao đẹp. Độc giả vừa được thưởng thức một tác phẩm văn học có giá trị, đồng thời cũng rút ra được những điều tốt nên theo, những điều hạn chế nên tránh trong việc tu dưỡng, rèn luyện hoặc trong việc nuôi dạy con em sau này.

Huỳnh Lý