TỦ SÁCH CỔ ĐIỂN: Iliat

      Iliat (Iliade) là bản anh hùng ca chiến trận, nhưng không kể lại trọn vẹn từ nguyên nhân cho đến diễn biến, kết thúc của cuộc chiến tranh Troie, mà chỉ kể 50 ngày trong năm thứ mười của cuộc chiến tranh với câu chuyện về mối bất hòa giữa Achille, một vị tướng kiệt xuất của quân Hy Lạp với chủ tướng Agamemnon.
      Trong một trận chiến đấu thắng lợi, quân Hy Lạp chia chiến lợi phẩm cho mọi người. Chủ tướng Agamemnon được người nữ tỳ Chryséis, Achille được nữ tỳ Bryséis. Ông già Chrysès xin Agamemnon cho chuộc lại con nhưng không được. Căm tức vì bị xúc phạm, ông nhờ thần Apollon trừng phạt quân Hy Lạp bằng cách gây ra bệnh dịch. Biết nguyên nhân của tai họa, quân Hy Lạp buộc Agamemnon phải trả lại Chryséis cho ông già, song Agamemnon tức vì bị thiệt, cậy quyền chủ tướng, cướp đoạt người nữ tỳ Bryséis của Achille. Achille bất bình ra lệnh cho bộ lạc Miecmidon của mình đình chỉ cuộc chiến đấu cùng với liên minh các bộ lạc Hy Lạp. Chàng còn nhờ mẹ là nữ thần Thétis lên thiên đình kêu cầu thần Zeus giúp cho quân Troie thắng trận để trừng phạt quân Hy Lạp vì tội đã xúc phạm đến chàng. Cuộc chiến đấu giữa quân Troie và quân Hy Lạp lại tiếp diễn. Các vị nữ thần Hera và Atena vì căm tức quân Troie, đã phá hoại mọi ý định của hai bên muốn giải quyết chiến tranh một cách chóng vánh, đỡ tổn thất. Thần Zeus cấm các vị thần tham chiến để thực hiện lời hứa với Thétis giúp quân Troie thắng trận. Quân Hy Lạp vắng vị tướng kiệt xuất Achille nên bị thua to và có nguy cơ chiến thuyền bị đốt hết. Achille cho Patrocle, một người bạn thân của mình, xuất trận giúp quân Hy Lạp. Gặp Hector, chủ tướng của quân Troie, Patrocle bị giết chết. Thương xót bạn, căm thù Hector, Achille xuất trận. Các thần được phép tham chiến, khiến cho cuộc chiến trở nên vô cùng khốc liệt. Quân Troie bị Achille dồn đuổi chạy về thành. Chỉ có một mình Hector dám đương đầu với Achille. Nhưng số mệnh đã định trước, Hector phải chết. Giết được Hector, Achille vẫn chưa nguôi lòng căm thù, chàng buộc xác Hector vào sau xe ngựa cho kéo quanh thành Troie giữa những tiếng than khóc của cha mẹ, vợ con Hector và nhân dân thành Troie. Một số thần trên thiên đình không bằng lòng với hành động tàn ác của Achille, do đó đã xảy ra bất hòa. Thần Zeus quyết định ra lệnh cho nữ thần Thétis phải bảo con đình chỉ ngay hành động vô nhân đạo và sai nữ thần Irix đến báo mộng cho lão vương Priam, cha của Hector, đem của cải đến doanh trại Achille xin chuộc xác con. Kết thúc thiên trường ca là lễ hỏa táng Hector.
      Anh hùng ca Iliat phản ánh một hiện tượng thường xảy ra trong đời sống của chế độ công xã thị tộc đang trên đường tan rã: đó là những cuộc chiến tranh bộ lạc nhằm cướp bóc của cải vật chất. Qua cuộc chiến tranh thành Troie, nhà thơ Homère ca ngợi người anh hùng bộ lạc là "tổng thể những sức mạnh ưu tú của nhân dân". Achille là người anh hùng của khối liên minh các bộ lạc Hy Lạp, thể hiện sức mạnh tinh thần, lòng dũng cảm và vật chất của toàn quân Hy Lạp. Sức mạnh này trong bản trường ca được miêu tả với trí tưởng tượng thần thoại hóa - cũng như Hector là người anh hùng của thành Troie. Đó là những người anh hùng của chủ nghĩa thời kỳ công xã thị tộc. Bản anh hùng ca phê phán những hiện tượng xấu, trái với truyền thống đạo đức của thị tộc như Agamemnon tham lam, lợi dụng quyền thế ức hiếp Achille, Achille vì quyền lợi riêng quên mất nghĩa lớn, lợi ích chung, kiêu căng coi thường mọi người. Những hiện tượng đó là những vết rạn nứt đầu tiên của chế độ thị tộc, phản ánh sự ra đời của ý thức cá nhân, sản phẩm chế độ tư hữu. Tuy nhiên sức sống của chế độ thị tộc còn mạnh mẽ cho nên mối bất hòa giữa chủ tướng Agamemnon và Achille cuối cùng được giải quyết tốt đẹp bằng cách mỗi người đều nhận ra lỗi lầm của mình: vì đây, nói như Gorki, mới chỉ là "màn đầu tấn bi kịch của chủ nghĩa cá nhân".
      Dù chỉ thuật lại những chuyện xảy ra xung quanh cơn giận của Achille, nhưng Iliat đã vẽ ra bức tranh hiện thực sinh động về đời sống của người Hy Lạp cổ đại. Vì thế, tập thơ không chỉ là một tác phẩm văn học, mà còn là một tài liệu chân xác tới mức kỳ diệu về văn hóa của người Hy Lạp thế kỷ XII, XIII TCN.

Nguyễn Văn Khỏa