Tự do như một công dân đạo đức

Hegel tìm cách chứng minh rằng lĩnh vực thực hành này cũng tuân theo diễn trình của những quy định lôgíc, hay nói cách khác, phương pháp tư biện của Khoa học Lôgíc của ông được triển khai ở đây.

Theo Hegel, có một trình tự pháp quyền từ thấp lên cao (tương ứng với phép biện chứng đi lên của ông): “Pháp quyền” của pháp quyền trừu tượng (tức nhân thân), của luân lý, của đời sống đạo đức (gia đình, xã hội dân sự, nhà nước), và, sau cùng, của lịch sử thế giới (được ông gọi là pháp quyền “tối cao”).

Tiến trình “tự phát triển” này mang hai đặc điểm, đồng thời cũng là hai hệ quả sẽ gây nhiều tranh cãi: - Cấp độ phát triển cao hơn, cụ thể hơn luôn có quyền hạn hay lẽ phải cao hơn đối với cấp độ thấp hơn; - Không thể có sự xung đột giữa các cấp độ mà chỉ có thể có sự xung đột bên trong một cấp độ. Pháp quyền ở cấp độ thấp luôn phải nhường bước cho cấp độ cao hơn. Ví dụ: pháp quyền hay quyền hạn của nhà nước (ở cấp độ cao hơn) sẽ không bị luân lý (thuộc cấp độ thấp hơn) giới hạn, mà phải nhường công việc “phán xử” ấy cho “quyền hạn tuyệt đối” của “Tinh thần thế giới” ở trong lịch sử thế giới hiểu như “tòa án thế giới”.

Thực ra, những hệ quả này đã có mầm mống nơi “lập trường phê phán Kant” của Hegel. Trong khi Kant thao thức với câu hỏi “Tôi phải làm gì?” và chờ đợi sự phán bảo rất khó nhận biết của mệnh lệnh nhất quyết thì với Hegel, thực hành đạo đức không khó khăn như vậy: “Con người phải làm gì, đâu là những nghĩa vụ mà con người phải thực hiện để trở nên có đức hạnh là điều dễ dàng trả lời ở trong một cộng đồng đạo đức: con người không phải làm điều gì khác hơn ngoài những gì đã được quy định, đã được ban bố”.

Rõ ràng Hegel là đại biểu của một nền “đạo đức học định chế” – theo đó sự đúng đắn và bổn phận ràng buộc do chính bản thân cấu trúc của các định chế mang lại (các định chế là những quyền lực đạo đức) mà kỳ cùng là định chế nhà nước.

Trong lời giới thiệu tác phẩm, nhà triết học – dịch giả Bùi Văn Nam Sơn đã cho thấy một nền đạo đức học định chế đầy tham vọng như thế không chỉ tỏ ra bất khả thi mà còn ngầm chứa nhiều hiểm họa nếu muốn quy giản luân lý thành pháp lý, bởi giữa chúng mãi mãi có những sự khác biệt về nguyên tắc mà ai cũng dễ nhận thấy. Luân lý có tính cưỡng chế từ bên trong. Ngược lại, pháp lý cưỡng chế con người từ bên ngoài mà không nhất thiết đi kèm với một động cơ nội tâm nào cả.

Hay thực ra những định chế tồn tại đúng thật (theo quan niệm của Hegel) đáng cho hầu hết chúng ta phó mặc sinh mệnh đạo đức của mình mỗi lần chúng ta lâm vào tình thế xung đột không lối thoát? Vì nếu Sainte Augustine thánh thiện “khắc khoải không yên cho đến khi được yên nghỉ trong tay Thượng Đế”, ta trần tục nhiều lúc cũng muốn “yên nghỉ” trong tay “những định luật tự nhiên”.

MAI SƠN

______________________________
Các nguyên lý của triết học pháp quyền của triết gia G. W. F. Hegel; Bùi Văn Nam Sơn dịch và chú giải; nhà xuất bản Tri Thức, 2010.