Trầm mặc nét vàng son

Cầu nối với lịch sử

Trung tâm trưng bày tái hiện không gian nội thất của ngôi chùa truyền thống với 3 bệ đặt pho tượng Phật uy nghi, phía ngoài là bức tượng nghê hiện hữu ở hầu hết các miếu mạo, đền chùa. Một góc là không gian ban thờ tổ tiên rất quen thuộc ở các nhà Việt, đặt lư hương cổ, hai bên có hoành phi câu đối. Giữa nhà Bát giác bày kiệu bát cống (kiệu 8 người khiêng) đã gắn bó với các hội làng từ xưa đến nay. 65 tài liệu, hiện vật đồ gỗ sơn thếp, trong đó có những hiện vật độc đáo, quý hiếm, lần đầu tiên được ra mắt trong không gian của Bảo tàng Lịch sử Quốc gia. Triển lãm Nét vàng son - Sưu tập đồ gỗ sơn son thếp vàng khai mạc chiều 20.6, giới thiệu những hiện vật sưu tầm có niên đại thời Lê, Nguyễn (thế kỷ XVII - đầu thế kỷ XX), giai đoạn phát triển rực rỡ của nghề làm đồ sơn và sơn son thếp vàng.

Tất cả hiện vật đều được chạm khắc tinh xảo, giàu tính chất tượng trưng, không chỉ thể hiện quan niệm nhân sinh, tư duy thẩm mỹ, bàn tay tài hoa của cha ông mà còn chứa đựng những giá trị lịch sử, nghệ thuật, phong tục, tập quán, tôn giáo, tín ngưỡng. Theo nhà nghiên cứu, họa sĩ Nguyễn Mạnh Đức, triển lãm cho một cảm giác về giá trị thẩm mỹ của người Việt ở giai đoạn xưa. “Nước ta có nhiều ngành nghề, nhiều giá trị văn hóa khác nhau, nhưng tôi đánh giá, có hai giá trị không thể nào quên được và phải gắn chặt với đời sống, mà qua đó, người ta nhận thức đó là người Việt. Thứ nhất là đồ gốm, thứ hai chính là đồ sơn thếp. Ấy là cầu nối của thế hệ sau đối với giá trị văn hóa của cha ông”.

“Cầu nối” ẩn sâu trong các cổ vật sơn thếp không chỉ dừng ở sự điểm tô cho các công trình kiến trúc nghệ thuật, không chỉ ở góc độ tôn giáo, tín ngưỡng mà còn là linh hồn của lịch sử. Nhà nghiên cứu văn hóa Trần Lâm Bền lấy ví dụ cỗ kiệu bát cống (gỗ sơn thếp thế kỷ XVIII), thông qua nét chạm khắc, sơn thếp, ta biết được niên đại, từ niên đại suy ra cách ứng xử với thần linh của người thời xưa, hơn cả, minh chứng cho ước vọng người Việt từ muôn đời. “Ý nghĩa ở chỗ nói lên khía cạnh của bản sắc văn hóa dân tộc, chứ nhìn rồi thấy đẹp, thấy hay thì chưa đủ. Bao hàm trong ấy là vấn đề xã hội mà đặc biệt là văn hóa, nghệ thuật. Từ đó, ta biết để đi tìm và tìm thấy những va đập của cuộc sống quá khứ, ta nhìn thấy ước vọng của tổ tiên. Chính ước vọng ấy nói lên rằng dân ta luôn nghĩ đến hiện tại, quá khứ và tương lai, như muốn nhắc mọi người hiểu rằng, có tôn trọng quá khứ mới tới được tương lai”.

Giá trị độc đáo

Theo họa sĩ Bùi Hữu Hùng, cái quý giá của cổ vật sơn thếp không chỉ ở tạo hình, mà quan trọng là lớp lang ẩn giấu. Ngoài quan điểm làm cho đẹp thì người Việt còn đề cao tính giá trị, nên mới có nghề sơn son thếp vàng, thậm chí dán vàng bôi son nhiều lần. Những bức tượng, thức đồ được “sống” nhiều đời, mỗi thế hệ cứ tiếp tục động tác như thế khiến cho sự quý giá ngày một nhân lên. “Để khi vật ấy cũ đi, thậm chí tróc ra từng lớp vẫn thấy ánh vàng bên trong, thấy chiều sâu tiềm ẩn. Nếu nghĩ đơn giản là cứ mài hết lớp sơn cũ đi rồi làm lại thì hỏng. Đừng quên rằng ở đó, rất nhiều đời đã đặt niềm tin và tài sản vào, biến nó trở nên tôn quý đến mức độ nào”.

Cái quý của sơn son thếp vàng còn thể hiện thông điệp của nghệ nhân. Họ đã tạo cho các mô típ cổ truyền sức mạnh và chiều sâu tinh thần, khiến cho tác phẩm mang giá trị độc đáo. Theo các nhà nghiên cứu, màu đỏ son là màu tượng trưng của sinh khí trời đất, con người. Khi hiện vật mang sinh khí thì tự nhiên linh thiêng. Màu vàng gắn liền với giải thoát, sang quý, đặc biệt, vàng kim là màu của nhà Phật. Sự pha trộn giữa màu vàng, màu đỏ có ý nghĩa cầu thần linh đem sinh khí, sức sống đến cho con người. Cho nên, sơn son thếp vàng còn mang ý nghĩa cực kỳ cao siêu, nói lên ước vọng của tổ tiên người Việt.

“Những sản phẩm sơn son thếp vàng có cả lớp then là màu cơ bản nhất nhưng đồng nhất rất rõ, rất sâu với không gian của một đất nước nông nghiệp làm lúa nước. Có chỗ nâu trầm, có chỗ ánh lên màu thếp vàng sang trọng, quyền lực. Vì vậy, nó gần với không gian, đúng với thẩm mỹ của người Việt, và thể hiện tinh thần của người Việt, có độ trầm tĩnh và sâu, chứ không thiên về rực rỡ, hào nhoáng bề ngoài”, nhà nghiên cứu Nguyễn Mạnh Đức nói.