Thỏa thuận hạt nhân Iran khoét sâu mâu thuẫn vùng Vịnh?

Trong kịch bản lý tưởng, thỏa thuận hạt nhân Iran sẽ làm dịu đi những tranh chấp trong khu vực. Vì thỏa thuận là thành công của phái ôn hòa Iran, phái cực đoan không còn là mối lo của các quốc gia Ảrập ở vùng Vịnh. Iran sẽ dần trở thành đối thủ cạnh tranh thân thiện, cao hơn nữa là đối tác trong khu vực. Đó là những gì Washington gắn cho thỏa thuận với Iran trong kế hoạch thiết lập thế cân bằng giữa các chính quyền vùng Vịnh, do người Sunni kiểm soát và chính quyền Shiite của Iran.

Tuy nhiên kịch bản đẹp đẽ trên còn lâu mới thành hiện thực. Thực tế, vịnh Ba Tư đang trải qua giai đoạn bị chia rẽ sâu sắc. Thỏa thuận hạt nhân Iran nhận được sự ủng hộ của Chính phủ Ảrập Xêút, quốc gia có thể coi là đầu tàu khối quốc gia vùng Vịnh. Tuy nhiên, dư luận nước này vẫn tỏ ra nghi ngờ và thậm chí phản đối. “Lâu đài cát”, hay “Liên minh Do Thái - Safavid” đe dọa người Sunni là những gì giới truyền thông nước này nói về thỏa thuận. Thậm chí đã có nhà hoạt động chính trị kêu gọi Riyadh phát triển năng lực hạt nhân để đối trọng với Iran. Một phần khiến thỏa thuận ít được đón nhận là vì nó đến sau khi Ảrập Xêút can thiệp quân sự vào Yemen.

Xung đột tại Yemen đại diện cho mâu thuẫn truyền thống Shiite - Sunni. Về danh nghĩa, Riyadh muốn bảo vệ chính quyền hợp pháp của Tổng thống Abd Mansur Hadi. Thực tế, Ảrập Xêút quyết định triển khai chiến dịch “Cơn bão quyết đoán” do lo ngại lực lượng vũ trang người Houthi, thuộc dòng Shiite. Một nguyên nhân khác là việc tham gia cuộc chiến chống một lực lượng Shiite sẽ giúp hướng sự ủng hộ về chính quyền Ảrập Xêút. Trước đó, phe diều hâu tại nước này đang chỉ trích việc nước này tham gia liên quân chống Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng do Mỹ lãnh đạo. Nay chính những phần tử cực đoan đó, ngay cả tổ chức Anh em Hồi giáo - vốn thường được coi như ngoài vòng pháp luật - đang đoàn kết lại đằng sau hoàng gia al-Saud. Giáo sĩ Salman al-Awda gọi cuộc chiến tại Yemen là biểu tượng của tình đoàn kết Sunni.

Xung đột tại Yemen đã thổi lửa vào mâu thuẫn Shiite - Sunni trong khu vực. Trả lời phóng viên tại Washington, Thủ tướng Iraq Haider al-Abadi chỉ trích chiến dịch của Ảrập Xêút là không tôn trọng Iraq, nơi người Shiite chiếm đa số. Trên đường phố Baghdad, hàng nghìn người Shiite biểu tình phản đối cuộc chiến. Một số nhóm vũ trang đã tuyên bố ủng hộ lực lượng Houthi. Mặc dù những sự việc trên hiện khó tạo ra mâu thuẫn giữa 2 nhà nước Iraq - Ảrập Xêút, chúng làm phức tạp hơn các nỗ lực của Washington nhằm thiết lập một mặt trận Ảrập thống nhất trước Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng.

Tác động của cuộc chiến có thể cảm nhận được ngay bên trong các nước Ảrập. Người Shiite ở mỗi nước không ủng hộ cuộc chiến bị xa lánh và tấn công vì cho rằng thiếu trung thành. Ở Bahrain, chính quyền của người Sunni thiểu số đang thảo dự luật hình sự hóa mọi hành vi phê phán chiến dịch không kích Yemen. Ở Ảrập Xêút, đã có người thiệt mạng khi biểu tình phản đối cuộc chiến Yemen biến thành bạo lực .

Trong bối cảnh đó, thỏa thuận hạt nhân Iran sẽ bị coi là thuận lợi hiếm thấy của phe Shiite. Cấm vận được dỡ bỏ có nghĩa là lực lượng vũ trang của Iran lại tiếp cận được với nguồn khí tài và đầu tư. Thêm nữa, Iran vẫn có thể phát triển vũ khí hạt nhân, hay ít nhất cũng vẫn duy trì được chương trình nghiên cứu hạt nhân. Theo nhiều nhà phân tích, ngay việc Iran và nhóm P5+1 thỏa thuận mà không có đại diện các nước vùng Vịnh đã khiến các nước này lo ngại. Vì quá trình đàm phán kín, các nước này lo ngại những lợi ích mà Mỹ, đồng minh thân cận có thể đã hứa với Iran. Thêm nữa là xu hướng rút chân khỏi Trung Đông và hướng Đông của Washington. Đó là nguyên nhân khiến các nước vùng Vịnh sẽ có xu hướng quay ra hợp tác với nhau thay vì trông chờ vào Mỹ như lâu nay. Chiến dịch không kích Yemen có thể nói là phép thử đầu tiên của bước thay đổi chiến lược này.

Vì thế, nếu Tổng thống Barack Obama muốn kế hoạch cân bằng quyền lực Trung Đông thành công thì không thể dừng lại sau thỏa thuận với Iran. Hầu hết bất ổn và mâu thuẫn ở vùng Vịnh đến từ những vấn đề có từ lâu về quản trị và phân phối xã hội không công bằng, hơn là vị thế của Iran. Đó là những thách thức nội tại mà Mỹ không thể giải quyết chỉ bằng những cam kết tăng cường bảo đảm an ninh. Khi tiếp tục hỗ trợ tài chính và quân sự cho các nước Ảrập, cần đòi hỏi chúng đi kèm với các cải cách xã hội. Có lẽ vì thế mà gần đây Washington cũng tỏ ra thận trọng khi tiếp cận với cuộc nội chiến Yemen.

Các yếu tố phi nhà nước như IS, chủ nghĩa cực đoan Salafi và các nhóm vũ trang Shiite đang dần trở thành các yếu tố không thể xem nhẹ, bất chấp ý muốn của các thế lực nhà nước. Trong bối cảnh đối mặt với nhiều nguy cơ, không loại trừ việc Ảrập Xêút suy tính đến việc khôi phục trật tự Riyadh đối đầu Iran, tồn tại đến trước phong trào Mùa xuân Ảrập. Nếu kịch bản đó xảy ra, thỏa thuận hạt nhân Iran lại có thể là ngòi nổ cho một xung đột mới.