Suy tư về bảo tồn văn hóa dân tộc

“Tôi chọn góc nhìn về văn hóa dân tộc”

Đầu năm 2022, nhà báo - đạo diễn Nguyễn Bông Mai đã lên đường thực hiện chuyến đi 99 ngày xuyên Việt. Hành trình dọc theo chiều dài đất nước ấy chạm vào chiều sâu văn hóa của nhiều dân tộc. Đi qua miền Tây Bắc, chị gặp những phụ nữ dân tộc Bố Y, Dao, La Hủ, Si La, Thu Lao, Pa Dí…; vùng Đông Bắc là người dân tộc Cơ Lao, La Chí, Sán Chỉ, Tày, Mông…; rồi người Ê Đê, HRê, Cơ Ho, Gia Rai ở Tây Nguyên, người Chăm ở Nam Trung Bộ, người Thổ ở Bắc Trung Bộ… Tất cả những cuộc gặp không hẹn trước này đều mang đến những câu chuyện, kỷ niệm ấn tượng.

"Tôi ấn tượng với trang phục của đồng bào Kháng, La Ha, Xạ Phang bởi họa tiết tinh xảo, những lớp vải mềm, đẹp. Trang phục của họ giúp tôn dáng người phụ nữ không chỉ bằng kiểu cách mà bằng cả sắc màu, phụ kiện đính kèm. Ngoài ra, tôi rất yêu thích nét văn hóa trong đời sống hàng ngày của người Thái vùng Mường Vạt. Tôi đã được chính gia đình người Thái chỉ dạy cách ra vườn chọn các loại lá để dùng trong tắm gội, chăm sóc sức khỏe và ẩm thực. Những trải nghiệm này giúp tôi hiểu vì sao phụ nữ Thái có mái tóc dài đen mượt và làn da láng mịn bởi những cây lá có ngay trong vườn nhà", nhà báo Bông Mai chia sẻ.

Nhà báo Bông Mai cho rằng trang phục chính là sự nhận diện của một dân tộc và chị bị thu hút bởi những bộ trang phục phụ nữ. Rất nhiều nét văn hóa đặc sắc toát lên từ các bộ trang phục như thế. Để tạo nên chúng, người phụ nữ dân tộc đã tự tay làm các công đoạn nhuộm vải, dệt vải. Họ vừa dệt vải, vừa hát những bài ca ngợi gia đình, thiên nhiên rộng lớn. “Như vậy, trang phục không còn là bộ quần áo để mặc mà là nét đẹp trong văn hóa sinh hoạt của cộng đồng dân tộc. Trang phục đã thể hiện tính cách, tình cảm của người phụ nữ. Sự tỉ mỉ, khéo tay đều thể hiện trên trang phục”.

Tổng hợp trên các địa danh từng đi, nhà báo Bông Mai đã thu được tư liệu 55 bộ trang phục phụ nữ của 35 dân tộc và nhận ra những điều viết trong sách, xuất hiện trên các trang thông tin chính thống, tưởng là thực tế nhưng khi đến nơi lại khác rất nhiều. Ví dụ, về đồng bào La Ha, trong sách chỉ nhắc đến số liệu, phân bố dân cư, không đề cập đến tập tục, trang phục. Trên website của một đơn vị quản lý lớn về văn hóa cũng chỉ tìm được thông tin “trang phục của phụ nữ La Ha giống người Thái”. Nhưng thực tế, hai bộ trang phục tuy có cùng tỉ lệ do ảnh hưởng của văn hóa Thái, song cách dùng khăn piêu, cách cuốn đầu lại khác.

“Bây giờ, trang phục của bà con xuất hiện nhiều yếu tố mới, như mua vải về thêu thêm, hay sử dụng phụ kiện mua từ nơi khác… Điều đó cho thấy câu chuyện bảo tồn văn hóa cần được đặt ra ở rất nhiều khía cạnh, riêng bảo tồn một bộ trang phục dân tộc thôi đã có rất nhiều vấn đề”, Nguyễn Bông Mai nói.

Giữ gìn và lan tỏa vẻ đẹp

Trên hành trình, nhà báo Bông Mai nhận ra nhiều giá trị văn hóa dân tộc quý giá đã và đang mai một. Rất may, giữa núi rừng hùng vĩ, vẫn còn đó những con người đang cố gắng gìn giữ di sản truyền thống của ông cha.

Nhà báo Bông Mai kể lại cuộc gặp gỡ với nghệ nhân Lò Thị Xuân ở Yên Châu, Sơn La. Bà là một phụ nữ Thái giản dị, cởi mở, đau đáu với việc bảo tồn văn hóa cổ của người Thái tại đây. Bao năm qua, bà dốc sức cùng những người am hiểu về văn hóa Thái trên địa bàn các xã Chiềng Pằn, Chiềng Đông, Viêng Lán và thị trấn Yên Châu thành lập nhóm “Yêu văn hóa Thái cổ Mường Vạt”. Bà khao khát truyền giữ nét văn hóa đặc sắc của dân tộc cổ xưa qua chữ viết, khung cửi dệt vải, thêu khăn Piêu và hát các bài hát cổ. Giờ đây 48 thành viên nhóm “Yêu văn hóa Thái cổ Mường Vạt” không chỉ là những người có khả năng sử dụng, biểu diễn các loại nhạc cụ, trình diễn các làn điệu dân ca, kể các câu truyện cổ, trường ca của người Thái, mà còn rất tâm huyết, trách nhiệm trong bảo tồn văn hóa dân tộc.

“Còn rất nhiều người như bà Lò Thị Xuân với tâm huyết bảo tồn, phát huy văn hóa truyền thống dân tộc. Điều đó càng thôi thúc tôi góp sức cùng bà con, từ những hành động nhỏ để giúp vẻ đẹp của đồng bào dân tộc được gìn giữ, lan tỏa đến nhiều người hơn”. Nhà báo Bông Mai cho biết, những tư liệu từ chuyến đi không chỉ có ý nghĩa như “nhật ký” hành trình, hay được nhân lên giá trị thông qua những phóng sự, tác phẩm báo chí thuộc chuyên môn của mình. Chị muốn nó trở thành những câu chuyện kể nối dài về đồng bào dân tộc.

Ngay khi kết thúc hành trình 99 ngày xuyên Việt, Bông Mai đã tập trung thực hiện các kế hoạch nhằm bảo tồn văn hóa dân tộc và du lịch trải nghiệm, phát triển từ tư liệu thu được. Ngày 11.11.2022, chị cho ra bộ lịch mang tên “Dám sống một cuộc đời rực rỡ”, kết tinh từ những bộ trang phục mà chị đã gặp trong hành trình, qua góc nhìn của một nhà báo về những sắc màu của trang phục dân tộc. Đây cũng là tên triển lãm tổ chức tại Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam từ 18 - 26.2.2023, lấy ý tưởng từ hai cuốn sách mà chị dự định phát hành trong năm 2023 - một cuốn sách về trang phục dân tộc và một cuốn sách du ký viết về hành trình 99 ngày xuyên Việt.