Sự chuyển dịch của báo chí trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo - AI

Chính phủ đã phê duyệt Chiến lược “Chuyển đổi số báo chí đến năm 2025, định hướng đến năm 2030”. Trong đó mục tiêu đến năm 2030, 100% cơ quan báo chí đưa nội dung lên các nền tảng số (ưu tiên các nền tảng số trong nước).

90% cơ quan báo chí sử dụng nền tảng phân tích, xử lý dữ liệu tổng hợp tập trung, ứng dụng trí tuệ nhân tạo để tối ưu hóa hoạt động.

100% cơ quan báo chí hoạt động, vận hành mô hình tòa soạn hội tụ và các mô hình phù hợp với sự phát triển của khoa học, công nghệ tiên tiến trên thế giới, sản xuất nội dung theo các xu hướng báo chí số.

Theo các chuyên gia, để thực hiện tốt chức năng của mình trong kỷ nguyên mới, báo chí không thể nằm ngoài xu thế chuyển đổi số. Sự phát triển của AI là thách thức nhưng cũng là cơ hội lớn để đổi mới toàn diện hoạt động báo chí - truyền thông, nâng cao hơn nữa chất lượng, hiệu quả đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao có khả năng thích ứng và làm chủ công nghệ mới.

Từ báo chí truyền thống đến báo chí số

Chia sẻ tại Hội thảo khoa học quốc tế “Báo chí - truyền thông trong bối cảnh AI phát triển”, PGS.TS Dương Trung Ý, Phó Giám đốc Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh nhấn mạnh, chúng ta đang sống trong một thời kỳ có nhiều chuyển biến sâu sắc của nhân loại, đó là kỷ nguyên của bùng nổ của khoa học công nghệ, chuyển đổi số và trí tuệ nhân tạo (AI) với những đột phá chưa từng có trong lịch sử.

Những thay đổi có tính cách mạng này không chỉ đang định hình, cơ cấu lại nền kinh tế, thay đổi phương thức hoạt động của đời sống xã hội, sinh hoạt văn hóa con người mà còn đang tạo ra những chuyển biến căn bản trong lĩnh vực báo chí và truyền thông - một lĩnh vực có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc kiến tạo niềm tin, định hướng dư luận và củng cố nền tảng đạo đức - tư tưởng của xã hội.

“AI đã, đang và sẽ định hình lại cách chúng ta sản xuất, phát hành, sử dụng các ấn phẩm báo chí, cũng như cách thức tổ chức hoạt động của các cơ quan báo chí, truyền thông và vai trò, phương thức tác nghiệp của những người làm báo”, PGS.TS Dương Trung Ý cho hay.

Theo TS Nguyễn Mạnh Hải, Viện trưởng Viện Thông tin khoa học, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Thuật ngữ “Artificial Intelligence - AI” lần đầu tiên được giới thiệu năm 1956 tại Hội nghị nghiên cứu Dartmouth, đánh dấu sự khai sinh chính thức của lĩnh vực AI (trí tuệ nhân tạo).

Trí tuệ nhân tạo là ngành khoa học máy tính nghiên cứu và phát triển các hệ thống có khả năng thực hiện các nhiệm vụ đòi hỏi trí tuệ con người như học tập, suy luận, giải quyết vấn đề, hiểu ngôn ngữ và nhận diện hình ảnh. AI hiện nay bao gồm nhiều nhánh như: học máy (Machine Learning), học sâu (Deep Learning), xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP), thị giác máy tính (Computer Vision)...

Từ thập niên 2020, AI tăng trưởng bùng nổ với sự ra đời của các mô hình Generative AI (AI tạo sinh) hiện đại. Năm 2020, OpenAI giới thiệu GPT-3, mô hình ngôn ngữ có thể sinh văn bản lưu loát khó phân biệt với con người. Cuối năm 2022, sự xuất hiện của ứng dụng ChatGPT (dựa trên GPT-3.5) đã đưa AI tạo sinh đến với công chúng rộng rãi, khởi đầu một giai đoạn tăng tốc phát triển AI mới trên quy mô toàn cầu.

AI đã và đang được ứng dụng rộng rãi trong hầu hết các lĩnh vực của đời sống xã hội, từ sinh hoạt thường ngày cho đến sản xuất kinh doanh, giáo dục và truyền thông. Trong lĩnh vực báo chí và truyền thông, AI được ứng dụng để tạo nội dung tự động, cá nhân hóa nội dung cho khán giả, cũng như phân tích và kiểm duyệt thông tin trên mạng xã hội.

TS Nguyễn Mạnh Hải nhìn nhận, trong kỷ nguyên số hiện nay, trí tuệ nhân tạo đang trở thành nhân tố cách mạng hóa lĩnh vực báo chí và truyền thông đại chúng. Sự xuất hiện của các công nghệ AI tiên tiến - đặc biệt là AI tạo sinh như ChatGPT - đã và đang làm thay đổi căn bản cách thông tin được sản xuất, phân phối và tiêu thụ bởi công chúng.

Các cơ quan báo chí trên thế giới ngày càng ứng dụng AI để tự động hóa quy trình làm báo, cá nhân hóa nội dung và nâng cao hiệu suất, trong khi công chúng tiếp nhận tin tức qua những nguồn mới như mạng xã hội được quản lý bởi thuật toán, các chatbot thông minh, thậm chí các kênh tin tức do AI vận hành hoàn toàn.

“Trong những năm gần đây, ba khâu trọng yếu của dòng chảy thông tin - sản xuất, phân phối và tiêu thụ - đều đã và đang chuyển mình đáng kể dưới tác động của các công nghệ AI”, TS Nguyễn Mạnh Hải cho hay.

PGS.TS Hà Huy Phượng, Trưởng ban Tổ chức cán bộ, Học viện Báo chí và Tuyên truyền cho biết, trước khi bước vào thời kỳ kỹ thuật số và truyền thông đa nền tảng, báo chí từng là một lĩnh vực gắn chặt với kỹ năng thủ công, nơi mà từng công đoạn - từ thu thập dữ liệu, viết, biên tập đến in ấn và phát hành - đều được thực hiện bởi con người với độ tập trung, kiên nhẫn và chính xác cao. Có thể nói báo chí truyền thống là một “nghề thủ công tinh xảo” (craft profession), trong đó chất lượng thông tin phụ thuộc phần lớn vào trình độ, đạo đức và trải nghiệm cá nhân của nhà báo.

Theo PGS.TS Hà Huy Phượng, sự xuất hiện và phát triển nhanh chóng của internet, thiết bị di động, mạng xã hội và các nền tảng số đã làm thay đổi căn bản mô hình sản xuất, phân phối và tiếp nhận thông tin trong hoạt động báo chí. Từ một quy trình khép kín và tuyến tính, báo chí hiện đại vận hành như một hệ sinh thái mở, linh hoạt, phản ứng tức thời với các diễn biến xã hội và nhu cầu của độc giả.

“Đặc điểm nổi bật của báo chí số có thể được khái quát qua ba từ khóa: tăng tốc, tương tác và dữ liệu hóa”, PGS.TS Hà Huy Phượng cho hay.

Ông phân tích, từ khóa “tăng tốc” thể hiện từ chu kỳ xuất bản sang thời gian thực. Trong báo chí truyền thống, một chu kỳ xuất bản có thể kéo dài từ vài giờ (truyền hình, phát thanh) đến 24 giờ (báo in). Ngược lại, báo chí số hoạt động theo nguyên tắc thời gian thực (real-time): tin tức có thể được thu thập, xử lý, xuất bản và cập nhật chỉ trong vài phút sau khi sự kiện xảy ra.

Từ khóa “tương tác” thể hiện việc chuyển từ độc giả thụ động sang cộng đồng tham gia. Báo chí số không chỉ là việc phát thông tin từ tòa soạn đến công chúng, mà còn là quá trình tương tác đa chiều giữa người làm báo, độc giả, hệ thống phân phối (platform) và dữ liệu hành vi. Người đọc hiện đại không còn bị động tiếp nhận tin tức mà trở thành chủ thể tham gia vào quy trình truyền thông.

Bên cạnh đó, một trong những điểm khác biệt cốt lõi của báo chí số so với báo chí truyền thống là “dữ liệu hóa” - khả năng thu thập, phân tích và sử dụng dữ liệu hành vi độc giả. Mỗi lượt click, thời gian đọc, tỷ lệ thoát trang, mức độ tương tác, chia sẻ, phản hồi… đều được ghi nhận và phân tích bằng các công cụ như Google Analytics, Chartbeat, Parse.ly hay các dashboard nội bộ.

AI được ứng dụng trong hoạt động báo chí thế nào?

PGS.TS Hà Huy Phượng thông tin, trên thế giới, Washington Post sử dụng Heliograf từ năm 2016 để viết tin tự động trong các kỳ bầu cử và Olympic. Heliograf tạo ra hàng trăm bài báo ngắn, giúp tòa soạn tiết kiệm thời gian và tăng lượng truy cập. BBC Research & Development thử nghiệm hệ thống “Juicer” - nền tảng thu thập và phân tích hàng triệu bài báo từ nhiều nguồn khác nhau, phục vụ biên tập viên lựa chọn nội dung theo xu hướng.

Bloomberg phát triển hệ thống Cyborg để tạo báo cáo tài chính gần như tức thì từ dữ liệu doanh nghiệp công bố. Tờ Le Monde (Pháp) thử nghiệm AI kết hợp với nhà báo để tạo nội dung podcast nhanh hơn, với giọng đọc tổng hợp bằng công nghệ Text-to-Speech.

Ở Việt Nam, báo VietnamPlus ứng dụng AI dịch thuật để xuất bản tin tức song ngữ, giảm đáng kể chi phí nhân lực. VnExpress tích hợp AI phân tích hành vi người đọc, cá nhân hóa trang chủ theo nhu cầu từng cá nhân. Truyền hình VTV thử nghiệm chatbot trả lời thông tin lịch phát sóng, và podcast AI tự động hóa. Báo Tuổi Trẻ sử dụng hệ thống dashboard theo dõi hiệu quả từng bài viết để điều chỉnh chiến lược nội dung.

“Tuy nhiên, phần lớn AI tại Việt Nam hiện mới dừng ở mức hỗ trợ, chưa can thiệp mạnh vào khâu sản xuất nội dung gốc như tại các tòa soạn lớn quốc tế”, PGS.TS Hà Huy Phượng nhìn nhận.

TS Lê Đức Hoàng, Phó Trưởng khoa Tuyên truyền, Học viện Báo chí và Tuyên truyền dẫn chứng, theo các nghiên cứu, trên thế giới hiện có 56% đơn vị xuất bản báo chí xem tự động hóa hậu trường là ứng dụng AI quan trọng nhất trong năm 2024; có 45% đài truyền hình sử dụng AI để cá nhân hóa nội dung; có 53% áp dụng AI cho dịch vụ phụ đề và chú thích tự động.

Còn tại Việt Nam, hiện có khoảng 25% cơ quan báo chí ứng dụng AI trong hoạt động vận hành của tòa soạn, đặc biệt là khâu sản xuất tin tức. Có 35% phóng viên sử dụng các công cụ số (bao gồm AI) trong hoạt động tác nghiệp hàng ngày.

Theo PGS.TS Nguyễn Thị Ngọc Hoa, Trưởng Khoa Chính trị học, Học viện Báo chí và Tuyên truyền, thời gian qua, việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) vào hoạt động truyền thông tại Việt Nam đã mang lại một số kết quả đáng ghi nhận.

Nhiều cơ quan báo chí, doanh nghiệp truyền thông lớn (như VTV, VnExpress, Zing News...) đã bắt đầu ứng dụng các thuật toán AI để phân tích dữ liệu người dùng, từ đó đưa ra các chủ đề được quan tâm, thời điểm "vàng" để xuất bản nội dung và cách cá nhân hóa trải nghiệm đọc. Điều này giúp tăng lượt truy cập và tối ưu hóa tương tác với công chúng.

AI cũng được tích hợp vào các hệ thống dashboard phân tích truyền thông, có khả năng phát hiện sớm các từ khóa "nóng", chủ đề lan truyền bất thường hoặc tín hiệu khủng hoảng tiềm tàng. Một số đơn vị truyền thông đã sử dụng AI để đưa ra các cảnh báo sớm trong quản lý rủi ro truyền thông. Một số nền tảng đã áp dụng AI vào việc tạo lập các bản tin ngắn, bản tin thể thao, thời tiết... từ nguồn dữ liệu có sẵn, rút ngắn thời gian sản xuất nội dung và giảm tải cho phóng viên, biên tập viên. Bên cạnh đó, AI được nhiều cơ quan báo chí sử dụng để hỗ trợ các hệ thống kiểm chứng thông tin, sử dụng đối chiếu dữ liệu nhiều nguồn để phát hiện tin giả, tin sai lệch, góp phần xây dựng môi trường thông tin lành mạnh.

Quản lý báo chí - truyền thông trong bối cảnh AI cần tiếp cận tổng thể, đa ngành

Trao đổi tại Hội thảo, PGS.TS Lê Hải Bình, Ủy viên dự khuyết Ban Chấp hành Trung ương Đảng, Thứ trưởng Thường trực Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch nhấn mạnh, sự phát triển mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo trong những năm gần đây đã và đang làm thay đổi căn bản cách thức con người tiếp cận, sản xuất và phân phối thông tin. Các công cụ AI như mô hình ngôn ngữ lớn, hệ thống tổng hợp và xử lý ngôn ngữ tự nhiên, công nghệ deepfake, công cụ tạo hình ảnh và giọng nói nhân tạo… trở thành những yếu tố định hình lại toàn bộ chuỗi giá trị trong lĩnh vực báo chí - truyền thông.

Theo ông, tại Việt Nam, báo chí luôn được xác định là lực lượng quan trọng trong việc truyền tải thông tin chính thống, định hướng dư luận xã hội, bảo vệ nền tảng tư tưởng và giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. Nhà nước Việt Nam đặc biệt coi trọng vai trò của báo chí trong thời kỳ hội nhập và phát triển, đồng thời luôn chú trọng tạo điều kiện để báo chí thích ứng với những thay đổi về công nghệ, về môi trường truyền thông và nhu cầu thông tin của xã hội. Trong những năm qua, Chính phủ đã triển khai nhiều chủ trương lớn cùng các chính sách hỗ trợ đào tạo nhân lực và đầu tư hạ tầng công nghệ cho các cơ quan báo chí.

“Tuy nhiên, chúng tôi cũng nhận thấy rằng, sự phát triển quá nhanh và mang tính đột phá của trí tuệ nhân tạo đang khiến các quy định pháp luật, các tiêu chuẩn nghề nghiệp, cũng như cơ chế quản lý truyền thông hiện hành trở nên chưa bắt kịp thực tiễn. Trước những biến động đó, việc quản lý báo chí - truyền thông trong bối cảnh AI cần có một tiếp cận tổng thể, đa ngành, linh hoạt và kịp thời”, PGS.TS Lê Hải Bình cho hay.