Thị trường

Sáng kiến từ dưới lên – dòng chảy lặng lẽ của sự đổi thay

Lê Minh Hoan • 05/06/2025 12:42

Một sớm tháng Giêng, về thăm vùng quê ven sông Cái Lớn, sương mỏng như làn khói từ tách trà nóng của người nông dân đang ngồi bên chiếc bàn gỗ. Anh Tư, người từng gặp cách đây vài năm, giờ đã thành người “nổi tiếng” trong vùng vì cách làm lúa không giống ai. Không dùng thuốc trừ sâu, không bón phân hóa học, lại còn thả cá, bèo hoa dâu trong ruộng. Lúc trước, người ta gọi anh là “Tư khùng”. Bây giờ, họ gọi anh là “Tư lúa xanh”.

Một sớm tháng Giêng, về thăm vùng quê ven sông Cái Lớn, sương mỏng như làn khói từ tách trà nóng của người nông dân đang ngồi bên chiếc bàn gỗ. Anh Tư, người từng gặp cách đây vài năm, giờ đã thành người “nổi tiếng” trong vùng vì cách làm lúa không giống ai. Không dùng thuốc trừ sâu, không bón phân hóa học, lại còn thả cá, bèo hoa dâu trong ruộng. Lúc trước, người ta gọi anh là “Tư khùng”. Bây giờ, họ gọi anh là “Tư lúa xanh”.

Chợt nghe ai đó hỏi: "Lúc ban đầu, làm khác vậy có ai ủng hộ không?”.

Anh Tư cười: “Đâu ai tin. Mà tui có chờ ai tin đâu. Tui tin ruộng mình, đất mình, cách mình sống với nó”.

Lặng người một lúc, nhận ra sự thay đổi thật sự đôi khi không phải từ những văn bản treo trên tường hay khẩu hiệu dán ngoài ngõ, mà từ những con người nhỏ bé âm thầm gieo niềm tin nơi mặt đất.

Câu chuyện ngụ ngôn giếng nước
___________

Ở một vùng quê, giếng nước cạn dần theo năm hạn. Dân làng kêu cứu, xin làm hồ trữ nước trên đồi, nhưng mãi chưa có vốn. Một bô lão đề xuất: “Sao không tự đào các rãnh nhỏ dẫn nước về giếng trước?”.

Người dân nghe theo. Sau một tuần, nước giếng dâng lên.

Quan trên về, ngạc nhiên hỏi: “Ai đã giúp làm giếng đầy lại?”.

Người dân đáp: “Chúng tôi bắt đầu… từ bên dưới, từ chính chúng tôi”.

Ở một đất nước như Việt Nam, nơi cộng đồng nông dân, người lao động, công nhân, học sinh chiếm phần đông dân số, thì những chuyển động từ “gốc rễ” sẽ tạo nên những làn sóng lớn nhất. Thay đổi từ bên dưới dễ hơn vì nó gần với đời sống thực của người dân, của cộng đồng.

Người dân “chạm mặt” thực tế mỗi ngày. Mỗi cây lúa ngã, mỗi mẻ cá hao, mỗi đơn hàng chậm… đều là tín hiệu thôi thúc bà con đổi mới sáng tạo. Từ một người nông dân sáng tạo, có thể liên tưởng đến những thay đổi từ bên dưới. Không có thời gian để chờ đợi. Nước xa đôi khi không cứu được lửa gần.

Người nông dân không viết báo cáo, nhưng họ hiểu rằng “mùa nắng này phun thuốc vậy là thua”. Người giáo viên không cần đề án, chỉ cần một học trò thay đổi vì cách dạy mới là đủ động lực tiếp tục đổi mới. Người dân ở bên dưới không bị ràng buộc bởi hệ thống phức tạp, mà linh hoạt, thử - sai - rút kinh nghiệm - rồi lan tỏa. Một cái ao nhỏ cũng đủ cho một cuộc cách mạng nếu người trong ao biết cách bơi khác đi.

Cơ quan cấp trên đôi khi bị mắc kẹt trong các lớp quản lý, quy trình, giấy tờ, báo cáo… Sự sáng tạo dễ làm sai lệch hoặc bị trì hoãn giữa hành trình đi từ cấp trên xuống. Còn khi sáng kiến của người dân, cán bộ địa phương thấy hiệu quả, rồi dần ủng hộ, thì sự lan tỏa ấy tự nhiên như nước thấm qua đất. Không phải lúc nào ngọn gió cũng bắt đầu từ ngọn cây. Có khi, chính tiếng xào xạc của cỏ dại lại báo trước mùa thay lá.

Vai trò của cấp trên
trong dòng chảy từ bên dưới
___________

Nhưng không thể để thay đổi từ bên dưới chỉ là những mạch nước rời rạc.

Cấp trên cần tạo “địa hình tốt” để những dòng nước ấy gặp nhau, tạo thành con sông lớn. Cấp trên cần cởi mở cho những mô hình thử nghiệm, biết lắng nghe “những tiếng nói không giấy mực”. Khi người nông dân có những thiết chế cộng đồng để bàn bạc, khi cán bộ cấp trên không chỉ đi kiểm tra mà còn đồng hành, khi chính sách ưu tiên cho sáng kiến cơ sở, thì những thay đổi nhỏ sẽ tạo thành một hệ sinh thái của hy vọng.

“Dám nghĩ - dám làm - dám chịu trách nhiệm”
___________

Đã có những bài học về tinh thần tự lực, tự chủ, tự quản, trong suốt chiều dài lịch sử dựng nước và giữ nước. Đã có những quyết sách vĩ mô từ những đột phá ở cấp địa phương như khoán 10, khoán 100… Tinh thần “dám nghĩ - dám làm - dám chịu trách nhiệm vì lợi ích chung” đã được vào nhiều Nghị quyết.

Lãnh đạo cấp cơ sở tự tin gieo từng hạt giống nhỏ nơi cánh đồng của mình, khi ấy cả nước sẽ có những mô hình sáng tạo ở những nơi có thể không ai nghĩ tới. Những người thay đổi không nhất thiết là người ngồi ở bàn lớn, mà đôi khi, chỉ cần là người đầu tiên thay đổi cách gieo hạt.

Sau khi hợp nhất đơn vị hành chính cấp xã, không gian địa giới sẽ mở rộng, và tinh thần sáng tạo ở cơ sở cũng được mở rộng hơn. Việc tinh giản bộ máy hành chính không nên kéo theo sự thu hẹp sáng kiến của người dân. Ngược lại, chính lúc “địa bàn thay đổi” là lúc tư duy mới có thể cựa mình.

Mỗi xã sáp nhập, mỗi thôn, mỗi cụm dân cư, cần được tạo điều kiện để thử nghiệm những cách làm mới, từ quản lý cộng đồng, sản xuất nông nghiệp đến tổ chức sinh hoạt văn hóa - xã hội. Sáng kiến từ dưới lên, nếu được lắng nghe và hỗ trợ, sẽ chuyển hóa những lo ngại ban đầu thành niềm tin và động lực phát triển. Đó chính là cụ thể hóa cho tinh thần “dám nghĩ - dám làm - dám chịu trách nhiệm”. Tinh thần đó được đánh giá qua sự năng động ở cấp cơ sở.

Không cần đợi đến khi có đề án từ cấp trên, chờ mô hình mẫu “đưa xuống”, người dân và hệ thống chính trị ở mỗi vùng đất, với sự am hiểu bối cảnh và nhu cầu riêng, hoàn toàn có thể là tác giả của những đổi mới. Ông bà mình nhắc nhở “mỗi cây mỗi hoa, mỗi nhà mỗi cảnh” nói lên sự đa dạng trong từng nếp nhà, cộng đồng, làng xã. Điều đó cho thấy không nên “đồng phục hoá” trong cách vận hành mà cần cổ vũ những sáng kiến riêng ở cấp cơ sở, chỉ cần sự đồng thuận xã hội.

Giống như nghệ nhân nhào nặn đất thành gốm, người nông dân nắn tư duy thành giá trị mới. Điều cần thiết là một cơ chế khuyến khích sáng tạo ở cấp thôn, cấp xã, một không gian chính sách đủ mềm để cái mới không bị chặn bởi những quy định cứng nhắc. Xây dựng xã hội học tập suốt đời là cơ sở cho những đổi mới sáng tạo từ nền tảng ở tầng thấp nhất nhưng là tầng rộng nhất.

Đổi mới sáng tạo, khơi dậy tinh thần tự quản ở cộng đồng, tự lực của từng hộ dân, tự chủ ở hợp tác xã, hội nhóm nông dân, khởi nghiệp là con đường phát triển bền vững. Khi mỗi người dân đều hiểu rằng “không ai lo cho mình bằng chính mình, nhưng khi từng người cùng biết lo cho nhau, cộng đồng sẽ tự vươn lên bền vững”.

Chỉ cần mỗi vùng quê, mỗi người dân còn được truyền cảm hứng, được lắng nghe, thì cho dù có xã không còn tên cũ trên bản đồ hành chính, nhưng tinh thần khai mở sẽ còn mãi trong đời sống cộng đồng.

Người thắp lửa đầu tiên đôi khi lại là người lặng lẽ nhóm than khi mọi người còn đang ngủ.