Sách dịch từ tiếng Đức đứt quãng

Đứt quãng và không hệ thống

Sách tiếng Đức bắt đầu được dịch ra tiếng Việt từ trước những năm 1950, nhưng tùy từng thời kỳ mà lượng sách được chuyển ngữ nhiều ít khác nhau. Về lâu dài, việc xuất bản phụ thuộc chủ yếu vào thị trường, song, các yếu tố: chính trị, kinh tế, văn hóa; nguồn thông tin, nguồn tài trợ… đóng vai trò quan trọng. Nếu trước năm 1954, rất ít trí thức và dịch giả Việt Nam nói tiếng Đức, số sách tiếng Đức dịch ra tiếng Việt không nhiều, hầu hết là lược dịch, thì từ năm 1955, nguồn thông tin về sách Đức ngữ rất đa dạng, sách được dịch nhiều do Việt Nam và CHDC Đức lúc đó có mối quan hệ mật thiết trên mọi lĩnh vực. 

Sau khi Việt Nam thống nhất năm 1975, các tác phẩm của Karl Marx, Engels được dịch nhiều hơn, tác phẩm đã lược dịch trước đó của Goethe, Schiller, Heine… cũng được dịch và giới thiệu trọn vẹn. Những năm 1989-1999, nguồn thông tin về thị trường sách Đức ngữ bị gián đoạn, cũng là thời kỳ không có định hướng về dịch và xuất bản sách tiếng Đức, việc chọn tác phẩm chủ yếu phụ thuộc vào dịch giả. Giai đoạn phục hưng của nền dịch thuật Đức ngữ hiện đại bắt đầu từ năm 2000, với tác phẩm Faust của Goethe được xuất bản, sau đó xuất hiện bản dịch các tác phẩm của Kafka, Sskind, Schlink, Jelinek, Hermnan, Kehlmann. Sách thiếu nhi của Funke, TKKG, Ende, Preuler cũng được quan tâm.

Theo thống kê của Viện Goethe, trong những năm qua, có khoảng 180 tác giả với trên 250 tác phẩm Đức ngữ đã được dịch và xuất bản tại Việt Nam, trong đó có 85 tác giả văn chương với trên 200 tác phẩm và 23 tác giả thuộc các lĩnh vực triết học và khoa học với 42 tác phẩm. Nhìn tổng thể, sách dịch Đức - Việt tương đối thiếu vắng và đứt quãng. Nhiều tác giả làm nên diện mạo chính của nền văn học Đức, có ảnh hưởng lớn, xuất hiện chủ yếu ở nửa thế kỷ XX, chưa được giới thiệu ở Việt Nam. Các tác giả thời hiện đại không được giới thiệu có hệ thống, kèm theo sự phân tích và dẫn giải; nhiều tác giả đương đại chưa được giới thiệu…

Thiếu dịch giả chuyên nghiệp

Trong tọa đàm Sách dịch Đức – Việt vừa diễn ra tại Viện Goethe, Hà Nội, Chủ tịch Hội đồng Văn học dịch, Hội Nhà văn Việt Nam Hoàng Thúy Toàn nhận xét: “Hiện nay, chúng ta thiếu một thế hệ dịch giả trẻ kế cận”. Có cùng ý kiến trên, Giám đốc Công ty Truyền thông Nhã Nam Nguyễn Nhật Anh cho biết thêm: Nền xuất bản Việt Nam chưa có đội ngũ dịch giả chuyên nghiệp. Những dịch giả tin cậy cả về tiếng Đức, chuyên môn, kinh nghiệm chỉ “đếm trên đầu ngón tay”. Và họ thường quan tâm tới những tác phẩm cổ điển. Do đó, dù muốn xuất bản tác phẩm được yêu thích như tiểu thuyết đạt giải Nobel 2004 Cô gái chơi dương cầm của Elfriede Jelinek, Nhã Nam không tìm được người dịch. Năm 2006, Alphabooks đã cho ra mắt bản dịch tác phẩm này với cố gắng của một dịch giả trẻ, tuy nhiên không mấy thành công… Không chỉ thiếu dịch giả, Nhã Nam cũng chưa có người nói thông thạo tiếng Đức để đàm phán bản quyền, phải giao dịch qua các ngôn ngữ khác…

Từng nhiều năm gắn bó với dịch sách Đức – Việt, dịch giả Quang Chiến chia sẻ: “Dịch tiếng Đức rất khó, có những từ có tới 20 nghĩa, nên phải tìm nghĩa cho thích hợp. Bản thân tôi nhiều khi cả tuần mới tìm được vài từ, vừa đúng nghĩa, vừa có thanh âm phù hợp khi ghép câu. Ngoài niềm say mê, giỏi tiếng Đức, người dịch sách đòi hỏi phải giỏi cả tiếng Việt, có tầm văn hóa, hiểu về tác giả được dịch. Bởi vậy, các sinh viên ra trường thường không chọn dịch sách...”

Cần đào tạo một lứa dịch giả từ các sinh viên yêu thích tiếng Đức là ý kiến của Trưởng phòng Kinh doanh - Đối ngoại, NXB Tri thức, Ngô Phương Hạnh. Trước đây, có thời gian dịch giả Bùi Văn Nam Sơn đã mở lớp đào tạo dịch sách Đức – Việt, nhưng vẫn chưa thành hệ thống. Vì vậy, theo bà Hạnh, Viện Goethe nên tài trợ, tổ chức lớp học, mời chuyên gia đến dạy; đồng thời, hỗ trợ các cuốn sách được dịch; lập giải thưởng cho sách dịch Đức – Việt...

Chú trọng quảng bá, giới thiệu sách

Muốn phát triển dịch và xuất bản sách tiếng Đức, không thể mãi dựa vào hỗ trợ, mà cần phải có thị trường, có công chúng đọc. Ví dụ, các tác phẩm triết học do dịch giả Bùi Văn Nam Sơn chuyển ngữ, khi phát hành, không có mấy người đọc, sẽ không nhiều đơn vị quan tâm xuất bản các tác phẩm này. Dịch giả Trần Ngọc Quyên góp ý: Việc dịch và xuất bản cần dựa trên sự trao đổi giữa đơn vị xuất bản với người dịch, những người thường cập nhật thông tin về sách Đức ngữ, nhằm tìm ra tác phẩm thu hút độc giả.

Công tác quảng bá, giới thiệu sách đóng vai trò rất quan trọng. Dịch giả Quang Chiến kể: “Có những cuốn sách hay được in, nhưng không có tiếng vang, do chưa được chú ý giới thiệu. Khi tác phẩm Faust của Goethe được phát hành, mọi người đều nhận xét là hay, đẹp, nhưng không hiểu. Nếu không tổ chức giới thiệu thì dịch giả không có cơ hội phân tích cái hay cái đẹp cho mọi người”. Dịch giả này đề xuất Viện Goethe, 3 tháng 1 lần, dành không gian cho dịch giả giới thiệu sách, tổ chức các buổi đọc sách, mời các tác giả đương đại của Đức đến Việt Nam giao lưu, giới thiệu sách...