Từ những chuyển biến thực tế rất tích cực...

Thực tiễn thời gian qua cho thấy, hoạt động khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo, không theo quy định (IUU) là một trong những mối đe dọa nghiêm trọng nhất tới việc khai thác bền vững nguồn tài nguyên sinh vật, nhất là đối với đa dạng sinh học biển.

Với sự tích cực vào cuộc, tổ chức thực hiện các nhiệm vụ, giải pháp đồng bộ, quyết liệt chống khai thác IUU, hoạt động thúc đẩy EC gỡ “thẻ vàng” đã đạt được nhiều kết quả quan trọng, được EC ghi nhận đánh giá cao. Trong đó, đáng chú ý, Quốc hội đã thông qua Luật Thủy sản tháng 11.2017 và ngày 6.7.2018, Chính phủ có Nghị quyết số 89/NQ-CP gia nhập Hiệp định về các biện pháp quốc gia có cảng của FAO (PSMA) nhằm phòng ngừa, ngăn chặn và xóa bỏ khai thác IUU, được FAO chấp thuận từ ngày 2.2.2019; đến năm 2020 đã chấm dứt tình trạng tàu cá Việt Nam vi phạm vùng biển các quốc đảo Thái Bình Dương…

Tuy nhiên, sau lần thanh tra thứ 3 vào tháng 10.2022, Đoàn Thanh tra EC vẫn tiếp tục khuyến nghị Việt Nam thực hiện 4 nhóm vấn đề gồm: Khung pháp lý; Quản lý đội tàu, theo dõi, kiểm tra kiểm soát tàu cá; Truy xuất nguồn gốc; Thực thi pháp luật.

Kết quả thực hiện các khuyến nghị từ tháng 10.2022 đến nay cho thấy những chuyển biến rất tích cực. Đặc biệt, tình hình chống khai thác IUU đã có tiến bộ hơn rất nhiều so với đợt thanh tra thực tế lần thứ 2 vào năm 2019. Cụ thể, khung pháp lý cơ bản đã đáp ứng được yêu cầu quốc tế về chống khai thác IUU và tiếp tục được hoàn thiện theo hướng tích cực. Công tác quản lý đội tàu, lắp đặt thiết bị giám sát hành trình trên tàu cá (VMS) đã có sự chuyển biến tích cực; đã triển khai hệ thống phần mềm theo dõi, quản lý hoạt động xử lý vi phạm hành chính trong lĩnh vực thủy sản. Thực hiện việc kiểm soát sản phẩm thủy sản nhập khẩu theo quy định của Hiệp định PSMA về tổng thể đã có sự cải thiện tốt hơn so với trước.

Tuy nhiên, đến nay Việt Nam vẫn chưa gỡ được “Thẻ vàng”.

Nguyên nhân chủ yếu, theo Báo cáo của Bộ NN và PTNT gửi UBTVQH[1], do tình trạng tàu cá Việt Nam vi phạm vùng biển nước ngoài để đánh bắt trái phép vẫn còn diễn biến phức tạp. Công tác xác nhận, chứng nhận nguồn gốc thủy sản từ khai thác trong nước, đặc biệt là nhập khẩu còn nhiều tồn tại, bất cập, vẫn chưa đáp ứng yêu cầu truy xuất nguồn gốc của EC. Việc xử lý các hành vi khai thác IUU còn hạn chế. Thực tiễn cho thấy, công tác thực thi pháp luật, xử lý, xử phạt các hành vi khai thác IUU tại một số địa phương rất yếu kém, thiếu trách nhiệm và chưa thống nhất, đồng bộ; đặc biệt là vi phạm khai thác bất hợp pháp ở vùng biển nước ngoài, mất kết nối VMS, vượt ranh giới trên biển…

... đến các giải pháp quyết liệt khắc phục cảnh báo của EC của Chính phủ...  

Trước thực trạng nêu trên, một trong những nhiệm vụ hàng đầu được Bộ NN và PTNT - Cơ quan thường trực Ban Chỉ đạo quốc gia về IUU xác định, đó là thực hiện tốt các giải pháp khắc phục cảnh báo của EC về IUU. Cùng với đó là tổ chức lại bộ máy quản lý cảng cá, đồng thời chỉ đạo, hướng dẫn thực hiện một số nhiệm vụ về quản lý khai thác thủy sản cho ban quản lý cảng cá phù hợp, bảo đảm đủ năng lực thực hiện các nhiệm vụ được giao theo Luật Thủy sản năm 2017 và yêu cầu cấp bách hiện nay theo khuyến nghị của EC.

Cơ quan thường trực Ban Chỉ đạo quốc gia về IUU cũng xác định rõ các giải pháp cần tập trung để tháo gỡ “thẻ vàng”. Đó là thực hiện các biện pháp mạnh, kiên quyết ngăn chặn từ nay trở đi không để xảy ra tình trạng tàu cá khai thác hải sản bất hợp pháp ở vùng biển nước ngoài. Thực hiện truy xuất nguồn gốc thủy sản khai thác; kiểm soát nguyên liệu thủy sản khai thác nhập khẩu, đặc biệt nhập khẩu bằng tàu Container. Tập trung cao điểm xử lý các hành vi vi phạm IUU. Cùng với đó, cần tiếp tục thông tin, truyền thông, tuyên truyền, tập huấn, vận động cộng đồng ngư dân ven biển và các tổ chức, cá nhân có liên quan tuân thủ các quy định pháp luật về IUU, phối hợp với các lực lượng chức năng có liên quan kịp thời phát hiện, tố giác, xử lý các hành vi khai thác IUU. Bảo đảm nguồn lực, kinh phí khẩn trương hoàn thành việc khắc phục các tồn tại, hạn chế theo khuyến nghị của EC tại đợt thanh tra lần thứ 3; chuẩn bị nội dung và các điều kiện tốt nhất để chuẩn bị tiếp và làm việc với Đoàn Thanh tra của EC lần thứ 4. Tuyệt đối không lơ là chủ quan, không dung túng, kiên quyết xử lý nghiêm các tổ chức, cá nhân vì lợi ích riêng cố tình thực hiện hành vi trái phép ảnh hưởng đến lợi ích quốc gia, dân tộc, hình ảnh của đất nước trên trường quốc tế...

... và sự “vào cuộc” rốt ráo của các cơ quan của Quốc hội

Liên quan đến việc gỡ “thẻ vàng” của EC, đầu tháng 7 vừa qua (ngày 3-6.7), Ủy ban Đối ngoại đã tổ chức đoàn khảo sát về vấn đề “thẻ vàng” của EC đối với hoạt động đánh bắt cá trái phép, không khai báo và không được quản lý tại 3 tỉnh duyên hải Nam Trung bộ là Khánh Hòa, Phú Yên và Bình Định. Qua khảo sát cho thấy, các địa phương cơ bản đạt những kết quả rất tích cực trong thực hiện các biện pháp chống khai thác IUU. Song, để có thể thúc đẩy gỡ "thẻ vàng" của EC với thủy sản Việt Nam, các địa phương cần thể hiện quyết tâm và cam kết mạnh mẽ hơn nữa với những giải pháp khả thi, quyết liệt hơn nữa cả cho trước mắt cũng như lâu dài.

Trước đó, năm 2022, Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường cũng đã tổ chức giám sát chuyên đề “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về quản lý khai thác thủy sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định”. Qua giám sát, Ủy ban cũng đã ghi nhận tình trạng vi phạm quy định về trang bị và sử dụng VMS khi khai thác trên biển diễn ra thường xuyên, đồng thời đề xuất nhiều giải pháp khắc phục.

Trong tổng thể những giải pháp đó, từ thực tiễn khảo sát tại địa phương, cơ sở, một số ý kiến đề cập đến việc ứng dụng công nghệ như một giải pháp căn cơ, lâu dài để có thể kiểm soát và quản lý hiệu quả hơn với vấn đề IUU. Bởi, với phạm vi và địa bàn hoạt động trải rộng trên các vùng biển, bên cạnh những mặt thuận lợi, thì cũng có những khó khăn nhất định so với đất liền, cộng với lực lượng thực hiện chức năng giám sát, kiểm tra của Việt Nam còn mỏng như hiện nay, thì việc ứng dụng công nghệ trong quản lý IUU là cần thiết và cấp bách. 

Ứng dụng công nghệ mới - giải pháp căn cơ và lâu dài?

Thực tế cho thấy, để quản lý, hỗ trợ kiểm soát và ngăn chặn hành vi đánh bắt IUU, nhiều nước trên thế giới đã khai thác tiện ích của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 thông qua việc ứng dụng các công nghệ hiện đại, như công nghệ định vị vệ tinh, hình ảnh vệ tinh, radar khẩu độ tổng hợp; công nghệ tổng hợp dữ liệu và phân tích trí tuệ nhân tạo (AI); phương tiện giám sát không người lái, truy xuất blockchain…

Và, một trong những công nghệ đang được nhiều tổ chức quốc tế liên chính phủ, cơ quan hành pháp, tập đoàn kinh doanh lớn trên thế giới sử dụng là giải pháp tình báo hàng hải Windward - công nghệ do Công ty Windward (Israel) phát triển. Vừa qua, giải pháp này đã được báo cáo, chia sẻ tại cuộc làm việc giữa Công ty Windward với Cục Thủy sản - Bộ NN và PTNT, như một giải pháp có thể hỗ trợ trong việc tìm lời giải cho các bài toán về IUU của Việt Nam.

Đơn cử, với hệ thống phát hiện các tàu có hoạt động đánh cá đồng thời đối chiếu với CSDL về giấy phép, Windward có thể hỗ trợ giải quyết vấn đề khai thác thủy sản không có giấy phép. Tương tự, với chức năng phát hiện các hành vi tắt thiết bị định vị, tín hiệu VMS và thực hiệu các hành vi bất hợp pháp, Windward có thể hỗ trợ phát hiện các hành vi che giấu, giả mạo hoặc hủy chứng cứ vi phạm quy định liên quan đến khai thác, bảo vệ nguồn lợi thủy sản. Đặc biệt, với chức năng phát hiện các tín hiệu VMS di chuyển đồng tốc, có dấu hiệu bất thường, sử dụng ảnh vệ tinh để xác định số lượng tàu cá tương ứng với chùm dữ liệu VMS thu được, Windward có thể hỗ trợ giải quyết một phần việc tàu chuyển thiết bị VMS sang một tàu cá khác - một trong những vi phạm khá phổ biến mà Đoàn khảo sát, giám sát của các Ủy ban của Quốc hội đã ghi nhận tại một số địa phương...

Sau lần thanh tra thứ 3, EC tiếp tục ghi nhận, đánh giá cao quyết tâm chính trị của Việt Nam, đặc biệt là sự quan tâm, chỉ đạo quyết liệt của Thường trực Ban Bí thư, Lãnh đạo cấp cao của Đảng, Nhà nước, của Chính phủ[2], Thủ tướng Chính phủ. Bộ NN và PTNT đã phối hợp tốt với các bộ, ngành và địa phương chỉ đạo và tổ chức triển khai nhiều giải pháp tích cực để chống khai thác IUU; chuẩn bị tốt nội dung, kế hoạch, chương trình làm việc với Đoàn Thanh tra của EC, cung cấp đầy đủ các hồ sơ, tài liệu liên quan bảo đảm tính minh bạch, trung thực và khánh quan. Các cơ quan của Quốc hội tiến hành các hoạt động giám sát, khảo sát để thúc đẩy việc thực hiện các biện pháp chống khai thác IUU...

Tuy nhiên, với thực tế hiện nay cũng như những khó khăn, phức tạp trong việc quản lý IUU, nhiều đại biểu và chuyên gia cũng khuyến nghị rằng, quyết tâm chính trị của Đảng, Nhà nước và nỗ lực của các cấp chính quyền địa phương mới là “điều kiện cần”.

Căn cơ và lâu dài hơn, thì “điều kiện đủ” là cần nghiêm túc xem xét đến việc ứng dụng công nghệ mới, nhất là công nghệ về dữ liệu lớn, trí tuệ nhân tạo... để tận dụng có hiệu quả các cơ hội do cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đem lại, như quan điểm nêu trong Nghị quyết số 52-NQ/TW, ngày 27.9.2019 của Bộ Chính trị (về một số chủ trương, chính sách chủ động tham gia cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư), nhất là khi thời điểm đợt thanh tra thứ 4 của EC đang tới rất gần.

Câu hỏi đặt ra: Liệu rằng ứng dụng công nghệ và minh bạch dữ liệu có phải là một trong những lời giải khả thi cho bài toán về các thách thức liên quan đến IUU hiện nay hay không?

[1] Báo cáo số 5478/BC-BNN-KH, ngày 10.8.2023, của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn về một số nội dung liên quan đến nhóm vấn đề chất vấn tại Phiên họp thứ 25 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội.