Bài cuối: 4 vấn đề chi phối

Về bổ sung chế độ trợ cấp hưu trí xã hội

Dự thảo Luật Bảo hiểm xã hội (sửa đổi) đã bổ sung chế độ trợ cấp hưu trí xã hội (toàn bộ Chương III). Như đã nói, trợ cấp hưu trí xã hội, bản chất không phải là một chế độ bảo hiểm xã hội (BHXH) theo nguyên tắc đóng - hưởng, nếu đưa người hưởng chế độ này vào đối tượng điều chỉnh của Luật sẽ làm thay đổi bản chất của chính sách BHXH.

Chế độ trợ cấp hưu trí xã hội hiện nay đã có trong chính sách Bảo trợ xã hội: người cao tuổi từ 80 tuổi trở lên mà không có lương hưu, không có trợ cấp thường xuyên khác thì được hưởng trợ cấp hưu trí xã hội 360 nghìn đồng/tháng. Dự thảo Luật dự kiến, đưa mức trợ cấp này lên 500 nghìn đồng/tháng và giảm tuổi người được hưởng từ 80 tuổi xuống 75 tuổi. Nếu thực hiện được thì đây là một bước cải thiện đời sống vật chất đáng kể cho khoảng 1 triệu người cao tuổi nữa (những người này khi còn tuổi lao động, họ làm việc ở khu vực không có quan hệ lao động và phần đông là ở nông thôn, họ không có chế độ nghỉ hưu, vì vậy quy định “đủ tuổi nghỉ hưu” đối với họ tại Điều 27 của dự thảo Luật là không thực tế, vì thế chỉ nên quy định là hết tuổi lao động theo quy định của pháp luật lao động).

Mặt khác cần quy định chặt chẽ hơn điều kiện được hưởng chính sách, vì có những ông, bà có con, cháu làm ăn phát đạt (nhiều trường hợp là doanh nhân, chủ doanh nghiệp lớn, “đại gia” thu nhập rất cao), dư sức phụng dưỡng cha, mẹ, ông, bà đầy đủ... Ngược lại, tuổi thọ trung bình của dân ta đã đạt 73,6 tuổi, nhưng bình quân tuổi sống khỏe mạnh chỉ đạt 64 tuổi (trong đó nam giới chỉ 63,2 tuổi). Do vậy, những người ốm yếu, thiếu ăn mà phải đợi hơn chục năm đến 75 tuổi mới có chút trợ cấp hưu trí xã hội lại cũng là vấn đề lớn phải nghiên cứu tiếp để có thể giảm tuổi hơn nữa, tiến tới phù hợp với độ tuổi sống khỏe mạnh... Trở lại vấn đề, khi đã chuẩn hóa đối tượng được hưởng, chúng ta tin chắc đa số người dân đều ủng hộ sự đổi mới chế độ trợ cấp này (nâng mức hưởng và hạ tuổi được hưởng) nếu như ngân sách nhà nước bảo đảm được. Rất hoan nghênh việc đổi mới tích cực này, nhưng đề nghị vẫn giữ chế độ trợ cấp hưu trí xã hội ở chính sách Bảo trợ xã hội (chứ không phải chính sách BHXH).     

Về mở rộng đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc

Đây là vấn đề chắc chắn phải thực hiện nghiêm túc theo tinh thần Nghị quyết số 28-NQ/TW Hội nghị Trung ương 7 khóa XII với lộ trình hợp lý.      

Tại Điều 3 dự thảo Luật đã bổ sung 5 loại đối tượng, trong đó 2 loại đối tượng đầu là chủ hộ kinh doanh có đăng ký kinh doanh (khoảng 2 triệu hộ) và người quản lý doanh nghiệp, kiểm soát viên, người đại diện phần vốn nhà nước, người đại diện phần vốn của doanh nghiệp tại công ty và công ty mẹ, người quản lý, điều hành hợp tác xã, bổ sung 2 loại đối tượng này vào diện bắt buộc tham gia BHXH là hợp lý, có tính khả thi. Còn 3 loại đối tượng: người làm việc không trọn thời gian; người hoạt động không chuyên trách ở thôn, tổ dân phố; người lao động làm việc không giao kết hợp đồng hoặc thỏa thuận thì cần xem xét kỹ lưỡng hơn, trên tinh thần, nếu đối tượng nào có việc làm thường xuyên, có thu nhập ổn định cao hơn hẳn so với mức đóng BHXH thì mới đưa vào diện bắt buộc tham gia BHXH (theo nguyên tắc đóng - hưởng).     

Về điều kiện hưởng lương hưu (Điều 71)

Khoản 1, Điều 71 của dự thảo Luật quy định thời gian người lao động đóng bảo hiểm xã hội từ đủ 15 năm trở lên nếu đáp ứng các điều kiện quy định tại Điều này thì được hưởng lương hưu (giảm thời gian đóng từ 20 năm xuống 15 năm, đây là điều kiện quan trọng có sức hấp dẫn đối với người tham gia BHXH).

Tuy nhiên, cần nghiên cứu kỹ tác động hai chiều (thuận, nghịch) của quy định này để xử lý hợp lý khi thực hiện. Chiều thuận, là sẽ tạo thêm sức hút người lao động tham gia BHXH (những người ngoài 40 tuổi mới có việc làm ổn định, những người bị gián đoạn việc làm, gián đoạn thời gian đóng BHXH được cộng dồn). Do vậy, số người tham gia BHXH sẽ tăng lên đáng kể.

Chiều ngược lại là, nếu không có cơ chế quản lý, kiểm soát chặt chẽ về lao động, người chưa tham gia BHXH thì có thể xảy ra tình trạng, người lao động đi làm sớm, nhưng mãi tới trên dưới 40 tuổi mới tham gia BHXH. Mặt khác, do giảm đáng kể số năm đóng BHXH nên khi nghỉ hưu, lương hưu thực lĩnh sẽ thấp, nhất là những người khi còn làm việc có mức lương quá thấp.

Ở đây, có vấn đề cần nghiên cứu tiếp: Một trong những nhược điểm của Luật BHXH hiện hành là không thể thực hiện được nguyên tắc chia sẻ trong các chế độ BHXH dài hạn (hưu trí, tử tuất), dẫn đến tình trạng hiện nay, người lĩnh lương hưu (tham gia BHXH bắt buộc) cao nhất tới hơn 124,7 triệu đồng/tháng, còn người hưởng thấp nhất chỉ có trên dưới 2,0 triệu đồng/tháng. Vậy trong Luật Bảo hiểm xã hội (sửa đổi) cần nghiên cứu, khắc phục khiếm khuyết này (có thể xử lý ngay tại Điều 73 của dự thảo Luật - Mức lương hưu hằng tháng - thấp nhất bằng 45%, cao nhất 75%, các tỷ lệ này có thể quy định xê dịch theo hướng có lợi cho người trước khi nghỉ hưu có mức lương quá thấp.

Quy định, thời gian đóng BHXH giảm từ 20 năm xuống 15 năm (thì được hưởng lương hưu) ở khoản 1, Điều 71 nhưng ở Điều 73, Điều 77 và một số Điều khác của dự thảo Luật vẫn giữ thời gian đóng là 20 năm, đề nghị Chính phủ cho rà soát lại để có quy định nhất quán.        

Về quy định Bảo hiểm xã hội một lần

Điều 77 của dự thảo Luật quy định BHXH một lần. Theo chuyên gia của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) thì trên thế giới cho đến nay rất ít nước có chế độ BHXH một lần, vì vậy cũng chưa có kinh nghiệm nào đáng kể để Việt Nam tham khảo... Nếu BHXH một lần chỉ áp dụng trong hai trường hợp (người mắc bệnh hiểm nghèo và người ra định cư ở nước ngoài như có nước đã thực hiện) trong khi quy định hiện hành của chúng ta là khá “hào phóng” với nhiều trường hợp thì việc điều chỉnh lại cho hợp lý hơn cũng khá phức tạp. Để sửa đổi vấn đề này phù hợp với thực tế (vừa ổn định chính sách, chế độ, vừa bảo đảm được quyền lợi hợp pháp, chính đáng của người tham gia BHXH) thì cần tổng kết thực tiễn, đánh giá kỹ tác động của chính sách (trong đó cần xác định rõ nguyên nhân tình trạng “ồ ạt” rút BHXH một lần, nhất là ở phía Nam) để có phương án tối ưu nhất.

Theo quy định tại khoản 1 Điều 77 của dự thảo Luật, điểm đ chia làm hai phương án mà “lát cắt” là thời gian trước và sau khi Luật BHXH (sửa đổi) có hiệu lực thi hành. Thực tế sẽ diễn ra đúng như vậy (nhiều người đã tham gia BHXH trước khi có luật sửa đổi và sẽ có người bắt đầu tham gia từ khi có luật sửa đổi, do đó Luật này phải quy định bao gồm cả 2 loại đối tượng (trước và sau), chỉ có khác là mức hưởng khác nhau (thì sẽ giải quyết bằng nguyên tắc đóng - hưởng, công bằng và bình đẳng). Đồng thời phải tăng cường mạnh mẽ, nâng cao hiệu lực, hiệu quả của công tác tuyên truyền, vận động mọi người dân tham gia BHXH.

Luật Bảo hiểm xã hội (sửa đổi) rất quan trọng và thiết thực, có liên quan trực tiếp đến toàn bộ lao động xã hội, người sử dụng lao động đang làm việc và những người đã kết thúc quá trình lao động - nghỉ hưu, nghỉ theo các chế độ. Vì vậy, cùng với các kiến nghị đã trình bày ở từng điểm, xin đề nghị: Sau khi Chính phủ trình, Quốc hội thảo luận, dự thảo Luật cần được tiếp thu, chỉnh lý hoàn thiện, nâng tầm chất lượng lên mức cao nhất có thể.