Quản lý nền tảng lao động kỹ thuật số đòi hỏi hợp tác ở tầm quốc tế

Một trong những thay đổi kinh tế xã hội quan trọng nhất được thúc đẩy bởi Covid-19 chắc chắn phải là sự trỗi dậy của các nền tảng lao động kỹ thuật số. Tất nhiên, các công việc dựa trên nền tảng kỹ thuật số đã tăng lên theo cấp số nhân từ trước đại dịch. Nhưng các biện pháp phong tỏa, giãn cách xã hội, hạn chế tiếp xúc đã thúc đẩy người dân mua sắm trực tuyến, đặt hàng tại nhà với số lượng lớn. Điều đó làm gia tăng sự phụ thuộc vào các công việc từ xa, cũng như khiến các công việc dựa trên nền tảng kỹ thuật số trở nên nở rộ hơn bao giờ hết.

Nền tảng lao động kỹ thuật số là gì?

Chính xác thì công việc dựa trên nền tảng là gì? Nền tảng là thị trường kỹ thuật số hiệu quả, kết nối nhà sản xuất và người tiêu dùng hàng hóa và dịch vụ - và trong trường hợp nền tảng việc làm, kết nối người lao động với những người sẽ sử dụng sức lao động của họ.

Các nền tảng lao động kỹ thuật số khác biệt đáng kể so với các sàn giao dịch việc làm cũ, do tính chất lan tỏa và dường như không phân cấp của chúng. Chúng cũng tạo ấn tượng về tính khách quan, bằng cách được cho là chỉ tổng hợp mong muốn và phản ứng của các tác nhân, mặc dù các thuật toán được sử dụng trong tổng hợp như vậy đã được chứng minh là tạo ra các dạng phân cấp và phân biệt đối xử của riêng chúng.

Báo cáo “Triển vọng việc làm và xã hội năm 2021” mới nhất của ILO tập trung vào hai loại nền tảng lao động kỹ thuật số chính. Nền tảng dựa trên vị trí cung cấp công việc hoặc dịch vụ trong một khu vực thực tế cụ thể. Chúng bao gồm các dịch vụ taxi và giao hàng, các dịch vụ trong nước như dọn dẹp và sửa chữa, và các hình thức cung cấp dịch vụ chăm sóc khác nhau.

Trong khi đó, các nền tảng dựa trên web trực tuyến bao gồm các tác vụ có thể được thực hiện ở mọi nơi trên thế giới. Đây có thể là các nhiệm vụ cụ thể trong thời gian ngắn như chú thích hình ảnh hoặc phiên âm video hoặc liên quan đến công việc phức tạp và đòi hỏi kỹ năng cao như dịch thuật, dịch vụ pháp lý hoặc tài chính, thiết kế và phát triển phần mềm cũng như phân tích dữ liệu.

Lợi ích không thể phủ nhận

Báo cáo của ILO dựa trên cuộc khảo sát toàn cầu với 12.000 nhân viên nền tảng và đại diện của 85 doanh nghiệp hoạt động trong nhiều lĩnh vực khác nhau trên toàn thế giới, thì số lượng các nền tảng lao động số trên toàn thế giới đã tăng gấp 5 lần trong thập kỷ vừa qua, từ 142 vào năm 2010 lên gần 800 vào năm 2020, với các nền tảng dựa trên web trực tuyến tăng gấp ba lần trong khi các nền tảng dựa trên vị trí tăng gần gấp 10 lần. Theo báo cáo này, các nền tảng lao động số đang tạo ra những cơ hội việc làm mới cho cả phụ nữ, người khuyết tật, thanh niên và những người yếu thế trong những thị trường lao động truyền thống. Các nền tảng số cũng cho phép doanh nghiệp tiếp cận với một lực lượng lao động linh hoạt có kỹ năng khác nhau với quân số lớn, đồng thời mở rộng cơ sở khách hàng của họ.

Ngày nay, tất cả các loại hình doanh nghiệp - từ các công ty trong danh sách Fortune 500 đến các công ty mới thành lập và các doanh nghiệp nhỏ đang tìm kiếm người để thực hiện các nhiệm vụ cụ thể - đều dựa vào các nền tảng việc làm trực tuyến. Nhìn chung, các nền tảng giảm đáng kể chi phí tìm kiếm cho cả người lao động và những người sẽ sử dụng dịch vụ của họ.

Khó có thể ước tính số người kiếm được việc làm thông qua các nền tảng này, một phần vì không rõ có bao nhiêu người coi họ là nguồn thu nhập duy nhất của mình. Nhưng một số cuộc khảo sát cho thấy tỷ lệ dân số ở châu Âu đã thực hiện một số công việc nền tảng dao động từ 9 - 22%.

Hầu hết các nền tảng lao động kỹ thuật số hoạt động bằng cách truy cập và chia sẻ thông tin về người lao động với những người có thể sử dụng chúng. Cơ sở nhân viên thực của họ có xu hướng rất nhỏ so với số lượng nhân viên mà họ giao dịch gián tiếp. Ví dụ, nền tảng làm việc tự do PeoplePerHour chỉ có khoảng 50 nhân viên, nhưng với vai trò trung gian, nó cung cấp công việc cho khoảng 2,4 triệu công nhân lành nghề.

Người lao động tham gia vào các nền tảng dựa trên vị trí đã tạo ra phần lớn thu nhập của họ từ nguồn đó và khoảng một phần ba số người lao động trên nền tảng trực tuyến (nhiều hơn ở các nước đang phát triển) chủ yếu dựa vào việc làm này để có thu nhập.

Điều thú vị là sự chênh lệch tiền lương giữa các quốc gia vẫn tồn tại trên các nền tảng trực tuyến, ngay cả khi các nền tảng không gây bất lợi về địa lý. Cuộc khảo sát của ILO cho thấy rằng trên các nền tảng làm việc tự do, chẳng hạn, người lao động ở các nước đang phát triển kiếm được trung bình ít hơn 60% so với những người ở các nước phát triển, ngay cả khi đã kiểm soát các đặc điểm cơ bản như tuổi tác, học vấn và các loại công việc được thực hiện.

Điểm mấu chốt của vấn đề là những người kiếm được công việc thông qua các nền tảng lao động kỹ thuật số được tự kinh doanh một cách hiệu quả, với bản thân nền tảng này không chịu trách nhiệm về tiền lương hoặc thù lao, hoặc giờ làm việc và điều kiện. Một số nền tảng dựa trên vị trí, đặc biệt là dịch vụ giao hàng và taxi, đã bị giám sát theo quy định và pháp luật ở các quốc gia đang tìm cách coi họ là người sử dụng lao động, nhưng trường hợp này vẫn là ngoại lệ.

Góc khuất của “manh chiếu mới”

Theo ILO, những thách thức đối với người lao động nền tảng số chính là điều kiện làm việc, tính thường xuyên của công việc và thu nhập, không được tiếp cận chế độ an sinh xã hội, không có quyền tự do hiệp hội và thương lượng tập thể. Thời gian làm việc thường có thể kéo dài và không dự báo trước được. Hơn một nửa số lao động nền tảng số chỉ có thu nhập chưa đến 2 USD một giờ. Thêm vào đó, có sự chênh lệch tiền lương theo giới đáng kể ở một số nền tảng. Đại dịch Covid-19 đang khiến cho những vấn đề này bộc lộ rõ rệt hơn. "Mức độ chuyên nghiệp và minh bạch trong công việc là có nhưng các quyền cơ bản của người lao động thì có vẻ chưa đủ. Mọi người lao động dù có vị thế việc làm nào đi nữa đều cần được thực thi các quyền cơ bản của mình trong lao động" - ông Guy Ryder, Tổng Giám đốc ILO, nói.

Đối với doanh nghiệp, sự xuất hiện ngày càng gia tăng và chưa được kiểm soát đúng mức của các nền tảng kỹ thuật số đang khiến nhiều doanh nghiệp phải đối mặt với những thách thức liên quan đến cạnh tranh không công bằng, thiếu minh bạch về dữ liệu và giá cả, phí hoa hồng cao. Các doanh nghiệp vừa và nhỏ cũng gặp khó khăn trong tiếp cận tài chính và hạ tầng kỹ thuật số.

Tổ chức ILO cũng cho rằng, những cơ hội mới tạo ra bởi các nền tảng lao động số đang dần xóa mờ sự phân biệt rõ rệt trước đây giữa lao động được doanh nghiệp thuê tuyển và lao động tự làm. Điều kiện làm việc phần lớn được quy định bởi các điều khoản thỏa thuận dịch vụ của những nền tảng đó và thường do các nền tảng đơn phương quyết định. Các thuật toán dần thay thế con người trong việc phân bổ và đánh giá công việc cũng như quản lý và giám sát người lao động.

Ngoài ra, vấn đề chi phí và lợi ích của nền tảng số được phận bổ không đồng đều trên toàn thế giới. 96% mức đầu tư vào các nền tảng số tập trung ở châu Á, Bắc Mỹ và châu Âu. Đặc biệt, 70% doanh thu chỉ tập trung chỉ ở hai quốc gia là Hoa Kỳ và Trung Quốc.

Các doanh nghiệp ở các nước phát triển thuê ngoài (outsource) các công việc trên nền tảng trực tuyến trên web. Các công việc này thường do người lao động ở các nước đang phát triển thực hiện, và họ thường có thu nhập thấp hơn so với người lao động làm cùng công việc ở các quốc gia phát triển. Sự tăng trưởng không đồng đều này của nền kinh tế số gây nên sự chia rẽ kỹ thuật số và nguy cơ khiến bất bình đẳng gia tăng.

Cần chế tài tầm quốc tế

Đây thực sự là một thế giới mới đầy dũng cảm cho người lao động, với một số cơ hội và vô số thách thức. Ở nhiều nền kinh tế tiên tiến, các nền tảng thường gắn liền với việc phi chính thức hóa lực lượng lao động. Nhưng ở các nước đang phát triển với chủ yếu là lao động phi chính thức, các nền tảng đôi khi có thể là một bước để chính thức hóa.

Làm thế nào có thể giải quyết mối quan hệ việc làm mới - cũ này? Rõ ràng, các nước cần phải xem xét lại những gì tạo nên một người sử dụng lao động, và xác định cụ thể hơn cả là trách nhiệm của họ và quyền lợi của người lao động. Chúng ta cũng cần xem xét rộng rãi và linh hoạt hơn về các tiêu chuẩn lao động. Điều đó đã được nhiều chính phủ, đại diện của doanh nghiệp và người lao động, đặc biệt là Công đoàn, đã bắt đầu quan tâm và có những hành động hướng đến tương lai bền vững cho thị trường lao động này.

Tuy nhiên, chỉ một số điều trên có thể được thực hiện ở cấp quốc gia. Với những nền tảng hoạt động vượt ra ngoài phạm vi tài phán của một quốc gia, cần thiết phải có các chính sách đồng bộ và nhất quán nhằm bảo đảm những nền tảng này đem lại cơ hội việc làm thỏa đáng và thúc đẩy sự tăng trưởng của doanh nghiệp bền vững. Theo đó, cần phải có đối thoại chính sách và cơ chế điều phối quốc tế nhằm bảo đảm sự ổn định trong điều tiết và bảo đảm các tiêu chuẩn lao động quốc tế được áp dụng. Điều này đòi hỏi các quốc gia và các tổ chức đa phương cần nhanh chóng ngồi lại để có thể đưa những vấn đề trên vào chương trình nghị sự một cách cấp bách trong bối cảnh đại dịch Covid-19.

Ông Guy Ryder, Tổng Giám đốc ILO, cho biết: “Các nền tảng lao động kỹ thuật số đang mở ra những cơ hội trước đây chưa từng có. Chúng ta cần đón nhận điều này. Những thách thức mới do những nền tảng số tạo ra hoàn toàn có thể được giải quyết thông qua đối thoại chính sách toàn cầu để người lao động, người sử dụng lao động và các chính phủ có thể hưởng lợi đầy đủ và công bằng từ những tiến bộ này”.