Pompeii: di tích và gương soi

Nơi này đã biến mất trong 1700 năm trước rồi bất ngờ được khám phá năm 1748. Từ đó, việc khai quật Pompeii đã cung cấp một cái nhìn bên trong rất chi tiết về cuộc sống của một thành phố ở thời cực thịnh của Đế chế La Mã. Ngày nay, Di sản thế giới này là một trong những điểm thu hút đông khách du lịch nhất tại Italy, với 2.571.725 du khách năm 2007. Cuộc triển lãm “Cuộc sống và cái chết ở Pompeii và Herculaneum” từ 28.3 - 29.9 năm nay đã bán được hơn 50.000 vé đặt trước - số lượng cao nhất so với bất kỳ chương trình lớn nào tổ chức tại phòng đọc của Bảo tàng Anh trong năm năm qua.

Sau đây là bài phân tích của nhà phê bình mỹ thuật Jonathan Jones trên tờ Người bảo vệ. 

Di sản văn hóa thế giới Pompeii, với dãy núi lửa Vesuvius trên cao

Người dân Pompeii co rúm đau đớn đi vào cuộc triển lãm phi thường. Trong một hoạt cảnh rùng rợn, một gia đình cả vợ chồng và hai con nằm cùng nhau ở các tư thế nghiệt ngã và khủng hoảng tột cùng. Người đàn ông và người phụ nữ với cánh tay giơ cao lên, bàn tay nắm chặt lại, như thể họ đang chiến đấu một cách vô vọng với nhiệt độ khủng khiếp khi núi lửa Vesuvius phun trào vào năm 79 Công nguyên. Các em bé còn đáng thương hơn nữa. Một em vùng vẫy trong lòng người mẹ đang hấp hối. Em còn lại nằm gần đó, khuôn mặt nguyên vẹn.

Tro lấp Pompeii đã bảo quản xác người dân trong đó. Khi thành phố mất tích bắt đầu được khai quật vào thế kỷ XVIII, các lỗ hổng được tìm thấy mang dấu ấn ma quái của khuôn mặt, thịt da, quần áo. Nhà khảo cổ học thế kỷ XIX Giuseppe Fiorelli phát minh ra phương pháp đổ thạch cao vào các vết lõm để tạo ra những hình tượng đau khổ dữ dội.

Tôi không bao giờ được chứng kiến triển lãm về huyền thoại Tutankhamun tại Bảo tàng Anh vào năm 1972, nhưng tôi đã xem từng triển lãm và hầu hết các diễn biến kể từ khi Neil MacGregor trở thành giám đốc vào năm 2002 cho đến nay. Không có gì là muộn. Gần đây, đã có quá nhiều tin tức về các tòa nhà cổ La Mã ở Pompeii bị làm hỏng (sau khi chúng đã được bảo quản thật kỳ công). 

Một bức họa thể hiện vụ phun trào núi lửa chôn vùi Pompeii

Không chỉ riêng Pompeii mà còn có Herculaneum. Đây là hai thành phố phát triển trong khu vực thịnh vượng của Campania, một lãnh địa đặc ân của người giàu, một vùng “ăn chơi” lý tưởng của La Mã - nơi mà các sử gia Tacitus và Suetonius cho rằng hoàng đế Tiberius đã chìm đắm trong “thác loạn” và là nơi giới chủ của cái gọi là Biệt thự Papyri tạo ra một thư viện các triết lý hoài nghi hệt như phiên bản cổ đại của nhà khoa học lừng danh Richard Dawkins thời nay (Richard Dawkins sinh năm 1941, giáo sư đại học Oxford - nổi tiếng với quan điểm gien là trung tâm tiến hóa, và khái niệm meme, ủng hộ chủ nghĩa vô thần và duy lý).

Vào thời điểm núi lửa hủy diệt và bảo tồn Pompeii cùng Herculaneum, đế chế La Mã có uy quyền tuyệt đối. Quân đoàn diễu hành thẳng từ Ai Cập đến Britannia. Ở khắp mọi nơi, họ sử dụng nước máy, biết sưởi ấm, biết đọc biết viết. Những từ đầu tiên tạo thành tiếng Anh là từ tiếng Latin.

Những điều trên nghe có vẻ quá ưu ái cho một đế quốc sở hữu nô lệ. Nhưng bạn không thể không yêu những con người La Mã sau khi xem triển lãm này. Họ là một tấm gương gần gũi soi chính chúng ta. Lý do Pompeii và Herculaneum mê hoặc không phải chỉ vì nó đã bảo tồn toàn bộ một thế giới trong thời điểm tuyệt chủng hàng loạt, mà bằng cách kỳ lạ là thế giới ấy là phản ánh của chính chúng ta. Thông qua sự kết hợp của chế độ nô lệ và công trình thủy lợi, người La Mã tự do sống như những người hiện đại, xung quanh họ là các mặt hàng tiêu dùng và nhiều tiện nghi khéo léo.

Triển lãm này có đầy đủ các phương diện đời sống của người La Mã. Bức tranh khảm hài hước vẽ một con chó giữ nhà thân thiện (Cave canem - Coi chừng chó dữ), bức tượng Vườn gây cười tả thần Pan đang ân ái với một con dê, một bức khảm về các sinh vật biển trông giống như món hầm hải sản bạn có thể ăn ngay hôm nay ở gần thành phố giàu văn hóa ẩm thực Naples. Các món nội thất bằng gỗ bị carbon hóa còn lại đến nay đều được chế tạo thủ công tài tình. Một hình ảnh vui nhộn vẽ một bộ xương với hai bình rượu là lời mỉa mai tác hại của việc say xỉn. Một khuôn đồng hình con thỏ với kích thước thật để chuyên làm bánh hình thỏ hoặc patê. Triển lãm này sẽ tràn ngập nghệ thuật tuyệt diệu. Và sẽ không có ai nói về lịch sử nghệ thuật. Ở đây, nghệ thuật là một phụ kiện cho cuộc sống. Người La Mã không như người Hy Lạp cổ đại, họ chỉ cố gắng để vượt qua chính mình. Trong khi thủ đô Athens nguyên thủy năm thế kỷ trước đợt phun trào của Vesuvius đã tạo ra di tích cổ điển vượt thời gian, niềm đam mê nghệ thuật của người La Mã lại thực tế và vui tươi qua mỗi ngày.

Hình đổ khuôn các nạn nhân tại chỗ ở Bảo tàng khảo cổ Naples

Có thể nói, mọi người bình đẳng thể hiện qua các ví dụ điển hình của tranh huê tình La Mã. Những bức tranh khiêu dâm ở Pompeii thẳng thắn đến không ngờ. Người La Mã là những người thực tế, và nghệ thuật không khác thực tế là mấy khi mô tả tình dục. Pompeii có thể có đến chín hoặc thậm chí lên đến 35 nhà thổ, một trong số đó được bảo quản tốt. Người dân treo các bức tranh khiêu dâm trong nhà họ. Ở bức tranh ấn tượng nhất của triển lãm, một người đàn ông và một phụ nữ đang cố gắng đổi sang tư thế mới trong khi một nô lệ chờ đợi để phục vụ, trong trường hợp ông bà chủ cần bất cứ điều gì.

Đó là cái nhìn thoáng qua về một thế giới mà mọi người tưởng là như nhau nhưng hoàn toàn trái ngược. Đời sống người La Mã cực kỳ văn minh và thực sự dã man. Lối sống của kẻ giàu có phụ thuộc vào việc sử dụng người khác như chúng ta sử dụng máy móc. Chỉ có cuộc cách mạng công nghiệp mới có thể tái tạo lối sống như vậy mà không cần nô lệ. Nhưng khi ngọn Vesuvius phun trào, người giàu và người nghèo, người tự do và nô lệ đã chết cùng nhau.

Một người phụ nữ bị lấp khi biệt thự của cô bị chôn vùi đã được đổ khuôn trong hợp chất nhựa dính: cô mặc đơn giản, trang sức bằng vàng ròng phản chiếu màu vàng mờ thấp thoáng của xương cốt bên trong da thịt. Thế giới mất tích khi núi lửa Vesuvius phun trào là một thế giới gây tò mò và tưởng tượng. Triển lãm lịch sử sâu sắc này là cuộc gặp gỡ với một xã hội rạn vỡ, cuốn hút và kỳ lạ, với tình dục và cái chết, với thiên anh hùng ca của con người chính là thành Rome.