Nền tảng của sáng tạo
Cuối tháng 12.2024, hơn 80 tác phẩm trừu tượng của họa sĩ Trần Nhật Thăng và kiến trúc sư Tùng Lê tại triển lãm Thời gian gây ấn tượng với đông đảo công chúng. Ngoài những tác phẩm hội họa, người xem được chứng kiến các sáng tạo mới lạ được thực hiện trên cột, câu đầu của những ngôi nhà có tuổi đời gần 200 năm… Nếu tách ra theo từng lĩnh vực hội họa và kiến trúc, hai tác giả vốn là hai cá tính độc lập, đã ghi dấu trong lòng công chúng. Khi kết hợp các tác phẩm dường như mở ra một cuộc đối thoại mới giữa di sản kiến trúc dân gian và sáng tạo đương đại.
Trần Nhật Thăng là cái tên không xa lạ trong giới hội họa với lối tiên phong của mỹ thuật hậu đổi mới. Anh nổi bật với phong cách kết hợp thư pháp truyền thống phương Đông và hội họa trừu tượng tối giản, thường thích sáng tác trên khổ lớn. Theo giám tuyển triển lãm Nguyễn Quỳnh Hương, hội họa trừu tượng là một thế giới mở không có kết thúc để người ta bay lượn với những tưởng tượng tùy theo trải nghiệm của mỗi người. 30 năm trừu tượng của Trần Nhật Thăng là một cuộc đi không phân vân, không quay đầu, mỏi thì nghỉ rồi lại cặm cụi đi tiếp. Có những lúc, tranh Trần Nhật Thăng không thể vẽ bé vì cái sự cuồn cuộn của anh không gói được trong kích thước nhỏ.
Thế rồi một ngày nào đó, Trần Nhật Thăng để bút đi những nét nhích vài milimet mỗi lần đưa màu. Trong thành quả sáng tác mới nhất này, với một loạt tranh cỡ nhỏ và cỡ vừa, Trần Nhật Thăng sử dụng màu acrylic, giọt cà phê trên chất liệu giấy giang truyền thống phủ nhựa epoxy công nghiệp, mang đến hiệu ứng thị giác vừa thô mộc sâu lắng vừa bóng bảy hiện đại. Họa sĩ còn tận dụng chính kết cấu sần sùi dấu vân của giấy giang hay độ loang của giọt cà phê làm thành tố cho những hình thái trừu tượng trong bộ tác phẩm…
“Trong những bức trừu tượng chỉ bằng bao thuốc lá là sự yên tĩnh của lòng, kiểm soát cao độ của kỹ thuật và cảm xúc… Giờ đây, anh làm được việc ngồi xuống nhẫn nại vẽ thật chậm những bức tranh bé xíu mà vẫn đựng đầy cả bầu trời trừu tượng hoang đường của anh trong đó”, Giám tuyển Nguyễn Quỳnh Hương nhận xét.
Nhưng câu chuyện không chỉ là làm mới tác phẩm, bằng cách kết hợp với hiệu ứng đục, chạm, đốt thủ công từ Tùng Lê, hai nghệ sĩ đem đến một trải nghiệm nghệ thuật hoàn toàn khác biệt so với chính mình ở những hành trình trước đây. Có điều, so với Trần Nhật Thăng, cuộc sáng tạo của Tùng Lê có phần tĩnh lặng. Anh kể chuyện bằng cách đục, đẽo, chạm, khắc lên những thớ gỗ nhuốm màu thời gian, tái sinh chúng bên cạnh những tác phẩm hiện đại của người bạn đồng hành, đồng thời học hỏi, làm nghề, viết tiếp ngôn ngữ di sản quý báu mà anh may mắn được kế thừa.
Khơi gợi cảm hứng nghệ thuật mới
Tùng Lê là kiến trúc sư tâm huyết với những công trình đậm nét di sản và đồ trang trí thủ công mang dấu ấn văn hóa Việt. Hơn 20 năm rong ruổi Bắc - Nam, những tinh hoa của quê hương, từ cảnh sắc thiên nhiên phong phú đến sự thân tình của con người đã ghi dấu trong anh rõ nét. Tùng Lê chia sẻ anh thích đi “phượt” để ngắm nhìn vẻ đẹp của đất nước, đắm mình trong bản sắc văn hóa phong phú của cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Trong quá trình đó, anh bắt gặp không ít ngôi làng đang chuyển mình trước sự đô thị hóa. “Có những ngôi nhà đã có 5 thế hệ sinh sống nhưng cũng khó bảo tồn được kiến trúc cổ và phải dỡ bỏ. Tôi đã xin lại những cột nhà ấy. Với tôi đó là di sản kiến trúc dân gian quý giá. Tôi muốn giữ và bảo tồn những di sản ấy theo cách của mình”.
Tất cả trở thành nguồn cảm hứng giúp Tùng Lê phát triển triết lý thiết kế độc đáo, kết nối truyền thống và hiện đại, biến mỗi món đồ gỗ, vật liệu bản địa thành tác phẩm nội thất đầy cảm xúc. Khi kết hợp với nét vẽ phóng khoáng, trừu tượng của Trần Nhật Thăng, mạch sáng tác ấy trở thành bệ đỡ, vừa làm nổi bật giá trị nghệ thuật, vừa tôn vinh di sản. Những bộ cột, hệ kết cấu quá giang câu đầu trong kiến trúc truyền thống, đồ gia dụng lâu đời… được đục đẽo, thiết kế lại thành bộ khung tranh ngầm nói lên sự bền vững của văn hóa truyền thống Việt. “Tôi nương theo các bức tranh của Trần Nhật Thăng để điêu khắc các khối gỗ, biến chúng thành tác phẩm song hành với tác phẩm hội họa”.
Việc họa sĩ và kiến trúc sư nương vào nhau, tìm ra con đường thực hành mới không chỉ nhằm tạo tác tác phẩm, để giá trị nghệ thuật song hành mà còn nhân lên nội lực sáng tạo, mở rộng đường biên, giao thoa các ngành nghệ thuật. Nghệ sĩ Trần Nhật Thăng thừa nhận việc kết hợp với một kiến trúc sư nặng lòng với di sản là một may mắn. Cuộc gặp gỡ của hai người đã khơi gợi cảm hứng nghệ thuật mới để cùng thăng hoa trong sáng tạo. “Đó không chỉ là sự sáng tạo, giao hòa về chất liệu mà còn là sự thấu hiểu tính cách nghệ thuật. Chúng tôi muốn làm những khung tranh tạo ra một khái niệm khác, không còn là khung tranh thông thường mà là một tác phẩm điêu khắc, bộ kết cấu đi kèm với hội họa. Chúng tôi cùng tạo nên những tác phẩm nghệ thuật có triết lý về thời gian và cuộc sống”.
Sự uyển chuyển, tinh tế trong đời sống nghệ thuật khi kết hợp với chiều sâu văn hóa là cách tạo nên dòng chảy nối kết thời đại, mở ra khoảng trời khám phá, giao thoa sáng tạo trong hơi thở của truyền thống. Như kiến trúc sư Tùng Lê ví von: “Chúng ta luôn nhận ra rằng thời gian vốn dĩ không có tương lai, quá khứ hay hiện tại. Nó là dòng chảy vĩnh hằng và mình may mắn được tham gia vào một trong những lần cuộn chảy đó, mà vơ nắm được chút tinh hoa kết từ trầm tích… Như những đám mây mà mình bảo nhau là vân mây cổ, nó vẫn vận hành nghìn đời như thế, sự tự do trong bản thân nó to lớn thế, chỉ có mình là an trú trong đó, để cố gắng ghi dấu ấn nào đó trong dòng chảy của thời gian…”.
