Nối dài giá trị văn hóa trong thực hành nghệ thuật

Nhận diện văn hóa trong cuộc sống đương đại

TS. Nguyễn Thị Thu Hà cho biết, trong bối cảnh của Việt Nam, quốc gia luôn đặt văn hóa là một thành tố mật thiết, cốt yếu, đặc trưng để xác định con người Việt Nam một cách rõ nét nhất, sát với đặc thù kinh tế, chính trị, xã hội của mình, cần nhận diện khái niệm này sát với thực tế cuộc sống đương đại. Xưa nay, trong giới nghiên cứu thường sử dụng định nghĩa văn hóa của Chủ tịch Hồ Chí Minh, đó là “văn hóa bao hàm tập hợp các đặc điểm tinh thần, vật chất, tri thức và tình cảm đặc biệt của xã hội hoặc một nhóm xã hội, ngoài văn học và nghệ thuật thì còn là lối sống, cách sống chung, hệ thống giá trị truyền thống và niềm tin”. Xét về mặt nội hàm, văn hóa gồm văn học nghệ thuật, lối sống, giá trị sống, niềm tin của một cộng đồng, dân tộc.

Trong quá trình nghiên cứu, từ tập hợp khoảng 200 định nghĩa về văn hóa, TS. Nguyễn Thị Thu Hà khái quát, văn hóa là kết quả của sự tương tác hai chiều giữa con người với môi trường tự nhiên, hình thành nên các giá trị, sản phẩm, cả vật chất và tinh thần, định hình các cá nhân, các tộc người. Các giá trị văn hóa phổ biến nhất là nghệ thuật như phim, nhạc, tranh, tượng, nghệ thuật biểu diễn… Nhưng cũng có những thành tố phi vật thể khác của văn hóa không nhận thấy được, là thế giới quan, là cách chúng ta nhìn nhận thế giới, hiểu về thế giới, để biểu thị sản phẩm nghệ thuật dưới các dạng khác nhau.

"Con người có thể khai thác những giá trị văn hóa vô tận trong quá trình sống. Tuy nhiên, tác phẩm tạo tác được đồng ý là mới song phải hài hòa chất liệu và cảm xúc, phù hợp với thị hiếu, thẩm mỹ, nhu cầu người tiêu dùng đương đại. Nói cách khác, không thể làm mất hồn cốt dân tộc cũng như những rung cảm trước tầng sâu của truyền thống thẩm mỹ Việt", TS. Nguyễn Thị Thu Hà nhấn mạnh.

Tôn trọng yếu tố gốc

Có cơ hội phối hợp cùng các nghệ sĩ trong thúc đẩy, trao đổi văn hóa nghệ thuật đương đại, TS. Nguyễn Thị Thu Hà đã giải đáp được nhiều câu hỏi mà chị và các nhà nghiên cứu văn hóa đặt ra từ lâu. Đó là, khi bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Việt Nam, chúng ta hướng đến điều gì? Làm thế nào để các giá trị văn hóa đó trở nên tốt đẹp đối với đời sống hiện nay? “Làm việc với các nghệ sĩ trong khoảng 5 năm gần đây, chúng tôi nhận ra rằng, các sáng tạo mới chính là phản hồi của nghệ sĩ trẻ đúng với mục tiêu mà các nhà nghiên cứu văn hóa đặt ra. Tác phẩm của nhiều nghệ sĩ thực hành đã đi theo đúng vế sau của khái niệm văn hóa như đã nói, đó là bằng nhiều con đường khác nhau, họ đã nối dài, làm sống lại, kết nối, khai thác, sử dụng các giá trị văn hóa theo cách người đương đại hướng tới”.

Theo TS. Nguyễn Thị Thu Hà, các nghệ sĩ đương đại đang đặt các giá trị đó như là nguồn nguyên liệu đầu vào trong sáng tạo. Thực hành sáng tạo hiện nay sử dụng các chất liệu văn hóa dân gian, chất liệu bản địa như là nguồn nguyên liệu đầu vào, còn chế ra sản phẩm gì, sử dụng phương tiện gì là biểu thị của hàng trăm, hàng nghìn phương thức; chưa kể công nghệ kỹ thuật số, phương thức thực hành liên ngành, xuyên ngành, đa ngành, chéo ngành… Chỉ cần nắm vững nguyên tắc về yếu tố gốc, để giữ các giá trị văn hóa của thế hệ đi trước được sống, được nối dài, giữ vững và tiếp diễn phù hợp.

Trong thực hành, sáng tạo văn hóa, TS. Nguyễn Thị Thu Hà lưu ý, các nghệ sĩ trẻ nếu muốn khai thác văn hóa của người xưa một cách tốt nhất, như phục dựng nguyên bản một sản phẩm cũng chỉ mang tính tương đối, như cách làm mới tranh Đông Hồ, tranh Kim Hoàng, tranh Hàng Trống thì chỉ khai thác một số yếu tố từ kỹ thuật chế tác màu, hay kỹ thuật chế tác giấy, hoặc thể hiện nó trên các chất liệu, đề tài khác nhau… Nếu lựa chọn khai thác chất văn hóa dân gian cho thực hành nghệ thuật, mặc dù thực hiện tổng thể hay một phần tác phẩm, người thực hiện không thể dễ dãi, mà cần cẩn trọng nghiên cứu dữ liệu; thu thập, chọn lọc, phân hóa thông tin; tôn trọng bản quyền của cá nhân, tập thể và cộng đồng. Đơn cử, hoa văn của người Chăm, người Thái phải có chú thích đến từ dân tộc đó, trích từ nguồn nghiên cứu nào. "Càng cụ thể hóa thông tin sẽ càng tránh các xung đột và mâu thuẫn trong quá trình sáng tạo".

Tiếp cận các chất liệu văn hóa khi sáng tạo tác phẩm mới, các nghệ sĩ cũng cần chú ý đến nguồn gốc phiên bản, tác phẩm khi xem kỹ trích lục chéo, ghi chú cụ thể hoặc tìm kiếm ngược; tìm hiểu chất liệu văn hóa từ nhiều nguồn... "Văn hóa đến từ nhiều thành tố khác nhau, do đó có vô vàn cơ hội để ta khai thác mà không giới hạn phương tiện hay cách thức nào. Từ hàng triệu lựa chọn, mỗi nghệ sĩ thực hành sẽ phải có cách riêng để tạo ra lợi thế cạnh tranh khác biệt của mình, để giá trị văn hóa được tiếp biến và sáng tạo”, TS. Nguyễn Thị Thu Hà nói.