Nhật Bản thông qua luật cải tổ Hội đồng Khoa học

Vì sao Nhật Bản quyết định cải tổ?

Nguồn cơn dẫn đến cải tổ SCJ bắt đầu từ một sự kiện gây chấn động vào năm 2020, khi Thủ tướng lúc bấy giờ là ông Yoshihide Suga từ chối bổ nhiệm 6 ứng viên thành viên hội đồng do SCJ đề xuất mà không đưa ra lý do cụ thể. Theo Japan Times, đây là lần đầu tiên chính quyền can thiệp trực tiếp vào quá trình bổ nhiệm, vốn trước đó được xem là thủ tục mang tính hình thức nhằm bảo đảm quyền tự chủ học thuật. Hành động này đã gây ra làn sóng phản đối trong giới học giả, khiến nhiều người lo ngại rằng nguyên tắc độc lập của SCJ, vốn được xây dựng để ngăn chặn sự can thiệp chính trị sau Thế chiến II, đang bị xói mòn.

Để giải quyết khủng hoảng, Chính phủ bắt đầu xem xét cải tổ SCJ. Năm 2023, một dự luật về thay đổi quy trình bổ nhiệm thành viên đã được soạn dự thảo nhưng vấp phải phản ứng mạnh từ các học giả, buộc Chính phủ phải rút lại không đệ trình lên Quốc hội. Sau đó, các cuộc thảo luận với chuyên gia và chính trị gia đã dẫn đến phương án mới: Chuyển SCJ thành tổ chức công hoạt động theo cơ chế riêng biệt. Phiên bản mới này, theo Chính phủ, sẽ giúp SCJ hoạt động minh bạch hơn, tổ chức bài bản hơn và đáp ứng yêu cầu trách nhiệm giải trình với công chúng, trong khi vẫn duy trì quyền tư vấn chính sách khoa học và công nghệ cho Chính phủ.

Theo luật vừa được thông qua, SCJ sẽ có cơ chế tổ chức mới gồm một ủy ban đánh giá và các kiểm toán viên, tất cả đều do Thủ tướng bổ nhiệm, để kiểm tra các hoạt động và tài chính của hội đồng. SCJ sẽ lập kế hoạch hoạt động trung hạn trong sáu năm, báo cáo kết quả hằng năm và chịu sự giám sát độc lập.

Số lượng thành viên Hội đồng tăng từ 210 lên 250, và các thành viên mới sẽ được chọn thông qua quy trình đề cử - bầu cử nội bộ. Cụ thể là họ sẽ được một ủy ban tuyển chọn gồm các thành viên hội đồng đề cử, rồi sau đó được bỏ phiếu thông qua tại cuộc họp chung của hội đồng Một ủy ban cố vấn bên ngoài cũng sẽ được thành lập để đóng góp ý kiến cho chính sách đề cử. Ngoài ra, luật mới quy định tuổi nghỉ hưu cho hội viên là 75 và nhiệm kỳ tối đa là hai lần 6 năm.

Tuy vậy, các điều chỉnh này vẫn còn khiến SCJ băn khoăn. Theo Jiji Press, Chủ tịch đương nhiệm của Hội đồng, ông Mamoru Mitsuishi, tuyên bố “mọi lo ngại về quyền tự chủ và độc lập vẫn chưa được giải quyết”.

Hai luồng quan điểm trái chiều

Những người ủng hộ luật cải tổ cho rằng việc chuyển đổi SCJ sang mô hình tổ chức công đặc biệt là cần thiết để hiện đại hóa và tăng tính trách nhiệm. Theo lập luận của Chính phủ và một số học giả, SCJ hiện hoạt động kém minh bạch, thiếu kế hoạch phát triển dài hạn và không có cơ chế kiểm toán độc lập. Việc bổ sung các công cụ quản lý, như ủy ban đánh giá, kiểm toán viên… sẽ giúp hội đồng vận hành hiệu quả hơn và tiệm cận với mô hình các viện hàn lâm ở châu Âu hoặc Mỹ, vốn cũng nhận ngân sách nhà nước nhưng hoạt động với tiêu chí rõ ràng và kiểm tra định kỳ.

Bên cạnh đó, quá trình bổ nhiệm thành viên, vốn từng bị chỉ trích là khép kín, giờ đây được thay thế bằng cơ chế đề cử nội bộ và bầu cử dân chủ trong Đại hội SCJ. Sự tham gia của ủy ban chuyên gia bên ngoài cũng được kỳ vọng sẽ giảm thiểu thiên vị nội bộ và tăng cường tính đại diện. Theo Asahi Shimbun, một quan chức trong Bộ Giáo dục, văn hóa, thể thao, khoa học và công nghệ Nhật Bản (MEXT) nhận định: “Việc thiết lập cơ chế tổ chức bài bản sẽ khiến SCJ có tiếng nói khoa học uy tín hơn trong hoạch định chính sách”.

Tuy nhiên, những ý kiến phản đối ngày càng mạnh mẽ từ giới học thuật, xã hội dân sự và các tổ chức luật sư cho thấy sự băn khoăn không nhỏ. Đó là sự độc lập của khoa học có thể bị ảnh hưởng từ bàn tay chính trị. Nhiều học giả, trong đó có Giáo sư Takaaki Kajita, người đoạt giải Nobel và từng giữ chức Chủ tịch SCJ, lo ngại rằng, việc để Thủ tướng bổ nhiệm cơ quan giám sát có thể dẫn đến việc gây sức ép chính trị đối với SCJ, đặc biệt khi hội đồng đưa ra ý kiến không thuận chiều với chính sách quốc gia, như trong các vấn đề về quốc phòng, vũ khí hạt nhân hay biến đổi khí hậu.

Thậm chí Hiệp hội luật sư Tokyo cũng đã lên tiếng cảnh báo rằng đạo luật có thể vi phạm Điều 23 Hiến pháp Nhật Bản, vốn bảo đảm quyền tự do học thuật. Theo Hiến pháp, các nhà khoa học có quyền tiến hành nghiên cứu và phát biểu ý kiến một cách độc lập, không chịu sự chi phối từ chính quyền. Do đó, việc luật không còn nhấn mạnh tính “độc lập” của SCJ như trước kia đã bị coi là bước thụt lùi nghiêm trọng. Ngoài ra, theo Nippon, một số nhà nghiên cứu cũng lo rằng ngân sách chính phủ có thể bị dùng như công cụ kiểm soát, “nếu SCJ phản đối chính sách, họ có thể mất tài trợ.

Một điểm đáng chú ý là trong nhiều phát biểu, đại diện SCJ nhấn mạnh rằng hội đồng không phản đối cải cách hay trách nhiệm giải trình, nhưng yêu cầu mô hình mới phải bảo đảm quyền tự chủ thực sự. Tờ Mainichi Shimbun cho biết, giáo sư Aya Yoshida, thành viên SCJ, từng phát biểu rằng “chúng tôi không chống lại cải cách, nhưng cần cải cách phù hợp với tiêu chuẩn khoa học, chứ không phải tiêu chuẩn chính trị”.